Φαινόμενο Nocebo: Όλες οι δοκιμές φαρμάκων πρέπει να έχουν μια ομάδα ελέγχου. Τα άτομα σε αυτή την ομάδα λαμβάνουν μια αδρανή ουσία, γνωστή και ως εικονικό φάρμακο – ένα «ψεύτικο» φάρμακο που δεν περιέχει δραστικό συστατικό.Εάν η δοκιμή τεστάρει ένα συγκεκριμένο χάπι, η ομάδα ελέγχου θα λάβει ένα χάπι που μοιάζει πανομοιότυπο αλλά δεν περιέχει δραστικό συστατικό. Εάν δοκιμάζεται ένα εμβόλιο, η ομάδα ελέγχου θα λάβει μια ένεση εικονικού φαρμάκου. Ωστόσο, υπάρχει ένα περίεργο φαινόμενο σύμφωνα με το οποίο οι άνθρωποι που λαμβάνουν εικονικά φάρμακα παρατηρούν μερικές φορές αλλαγές που συνάδουν με αυτό που περιμένουν να συμβεί. Ως εκ τούτου, πολλοί θα παρατηρήσουν βελτίωση των συμπτωμάτων – το λεγόμενο φαινόμενο placebo. Άλλοι, ωστόσο, θα παρατηρήσουν παρενέργειες που θα μπορούσαν να αναμένονται από το φάρμακο που δοκιμάζεται, και μπορεί να είναι δυσάρεστες.
Αυτό είναι γνωστό ως το φαινόμενο nocebo. Το φαινόμενο της εμφάνισης ανεπιθύμητων συμπτωμάτων που είναι αναμενόμενα αλλά χωρίς πραγματική αιτία εντοπίστηκε το 1961 από τον Walter P. Kennedy.
Ο όρος προέρχεται από τη λατινική λέξη «nocere», που σημαίνει «βλάπτω», και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά για να περιγράψει τις ανεπιθύμητες ενέργειες που προκαλούνται από ένα εικονικό φάρμακο. Μια μελέτη όρισε το φαινόμενο nocebo ως «δυσάρεστα ή ανεπιθύμητα αποτελέσματα που προκαλούνται από το πλαίσιο της θεραπείας, πέρα από τυχόν εγγενείς φαρμακολογικές επιδράσεις της ίδιας της θεραπείας».
Έτσι, η απλή πράξη της λήψης ενός δισκίου ή ένεσης μπορεί να προκαλέσει παρενέργειες, οι οποίες δεν οφείλονται σε κάποιο φάρμακο που περιέχει. Και αυτό μπορεί να συμβεί σε όσους λαμβάνουν συνταγογραφούμενη φαρμακευτική αγωγή, όχι μόνο σε δοκιμές.
Αιτία του φαινομένου nocebo
Εάν το ίδιο το φάρμακο δεν ευθύνεται για τις παρενέργειες, γιατί συμβαίνουν αυτές; Η ανάγκη των επαγγελματιών του ιατρικού κλάδου να εξασφαλίζουν συγκατάθεση μετά από ενημέρωση μπορεί να εξηγήσει σε κάποιο βαθμό το φαινόμενο nocebo.
Οι άνθρωποι που υποβάλλονται σε ιατρική θεραπεία πρέπει να δίνουν τη συγκατάθεσή τους μετά από ενημέρωση για την εν λόγω θεραπεία. Για να κερδίσουν τη συγκατάθεση ενός ασθενούς ή ενός συμμετέχοντος σε δοκιμές, οι γιατροί πρέπει να εξηγήσουν λεπτομερώς τους κινδύνους και τα οφέλη της θεραπείας, συμπεριλαμβανομένων των πιθανών παρενεργειών.
Παλαιότερες έρευνες έχουν υποδείξει ότι όταν οι συμμετέχοντες σε μια δοκιμή ενημερώνονται για τις παρενέργειες, είναι πιθανό να τις εμφανίσουν είτε λαμβάνουν το ενεργό φάρμακο είτε όχι.
Μπορούν λοιπόν οι αρνητικές προσδοκίες να προκαλέσουν αρνητικά αποτελέσματα; Σύμφωνα με τους ειδικούς, αυτό θα μπορούσε να συμβαίνει: «Ενώ πρόκειται για ένα τόσο πολύπλοκο μείγμα πραγμάτων σε βασικό επίπεδο, είναι να έχεις αρνητικές παρενέργειες επειδή σου είπαν ότι μπορεί να υπάρξουν αρνητικές παρενέργειες».
Ο δρ Fabrizio Benedetti, καθηγητής νευροεπιστήμης στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Τορίνο στην Ιταλία, ο οποίος έχει δημοσιεύσει ευρέως σχετικά με το φαινόμενο nocebo, συμφώνησε, σημειώνοντας ότι «μερικές ανεπιθύμητες ενέργειες μπορεί να οφείλονται σε φαινόμενα nocebo και όχι τόσο στο ίδιο το φάρμακο».
Μια πρόσφατη μελέτη των δοκιμών εμβολιασμού COVID-19 το καταδεικνύει αυτό. Οι ερευνητές που ανέλυσαν δεδομένα από 12 δοκιμές διαπίστωσαν ότι το 35% των ατόμων που έλαβαν ενέσεις εικονικού φαρμάκου παρουσίασαν συστηματικές επιδράσεις – επιδράσεις που παρουσιάστηκαν σε περιοχές του σώματος εκτός του σημείου θεραπείας, όπως πονοκέφαλο και κόπωση – μετά την πρώτη δόση.
Αυτό συνέβη σε σύγκριση με το 46% εκείνων που έλαβαν το πραγματικό εμβόλιο. Ως εκ τούτου, οι συγγραφείς αυτής της μελέτης προτείνουν ότι περίπου το 76% των ανεπιθύμητων ενεργειών που αναφέρθηκαν από όσους έλαβαν το πραγματικό εμβόλιο ήταν φαινόμενο nocebo. Με άλλα λόγια, δεν προκλήθηκαν από το εμβόλιο αλλά από τις προσδοκίες των συμμετεχόντων.
Ο Dr. Benedetti δεν εξεπλάγη από αυτά τα ευρήματα: «Είναι από καιρό γνωστό ότι τα nocebo effects εμφανίζονται σε πολλές καταστάσεις, όπως στη νόσο Πάρκινσον. Ως εκ τούτου, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι λαμβάνουν χώρα και στον εμβολιασμό COVID-19. Εάν περιμένετε ένα αρνητικό αποτέλεσμα, μπορεί να το έχετε».
Σωματικά ή ψυχικά αίτια;
Αυτά τα συμπτώματα που βιώνετε είναι αναμφίβολα πραγματικά, οπότε αν δεν οφείλονται σε ενεργή θεραπεία, ποια μπορεί να είναι η αιτία; Οι ειδικοί έχουν αποδώσει το φαινόμενο nocebo τόσο σε ψυχολογικά όσο και σε νευροβιολογικά αίτια.
Πολλοί παράγοντες παίζουν ρόλο. Για παράδειγμα, οι προηγούμενες εμπειρίες μας με το σύστημα υγείας και τις σχετικές θεραπείες. Εάν είχατε προσωπικά πολύπλοκους στρεσογόνους παράγοντες υγείας με δύσκολη πορεία θεραπείας, μπορεί να αναμένετε μεγαλύτερη δυσκολία με πρόσθετες θεραπείες. Έχουμε εξελιχθεί έτσι ώστε να προβλέπουμε τα αποτελέσματα και να αποφεύγουμε τη βλάβη.
Αρνητικές προσδοκίες λοιπόν. Εάν ένας ασθενής ακούσει ότι μια θεραπεία μπορεί να προκαλέσει υπνηλία και στη συνέχεια αισθανθεί υπνηλία, θα κατηγορήσει για την υπνηλία αυτή τη θεραπεία.
Επιπλέον, τα άτομα που έχουν αρνητικές προσδοκίες για παρενέργειες μπορεί να έχουν μεγαλύτερη επίγνωση των συμπτωμάτων και, επομένως, να είναι πιο πιθανό να τα αναφέρουν. Και μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι όσοι βιώνουν άγχος και κατάθλιψη μπορεί επίσης να είναι πιο πιθανό να βιώσουν το φαινόμενο nocebo.
Μια άλλη εξήγηση είναι η εξαρτημένη μάθηση. Το χρώμα των δισκίων είναι μια τέτοια περίπτωση. Μια μελέτη του 1996 διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι συνδέουν τα κόκκινα, κίτρινα ή πορτοκαλί δισκία με διεγερτικές επιδράσεις και τα μπλε ή πράσινα δισκία με ηρεμιστικές επιδράσεις. Οι ερευνητές έδωσαν κατά τα άλλα πανομοιότυπα μπλε δισκία στη μία ομάδα και ροζ στην άλλη. Η ομάδα που έλαβε τα μπλε δισκία ανέφερε μεγαλύτερη υπνηλία.
Και όσοι έχουν βιώσει ανεπιθύμητες ενέργειες φαρμάκων στο παρελθόν είναι πιο πιθανό να τις αναφέρουν μετά από μια νέα θεραπεία.
Ένα μέρος του φαινομένου nocebo που είναι αποτέλεσμα της νευροβιολογίας είναι η υπεραλγησία nocebo, όπου η προσδοκία του πόνου αυξάνει τον πόνο που βιώνεται. Όταν ένα άτομο αναμένει πόνο, απελευθερώνει χολοκυστοκινίνη, η οποία επιτρέπει τη μετάδοση του πόνου. Εάν αυτή η προσδοκία και το άγχος μπορούν να μειωθούν, θα μειωθεί και ο πόνος.
Καθώς το φαινόμενο nocebo μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τις δοκιμές φαρμάκων και να αλλάξει τα αποτελέσματα της υγείας όσων λαμβάνουν φάρμακα, είναι σημαντικό η επιστήμη να το αναγνωρίσει και να επεξεργαστεί τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να αξιολογηθεί και να διορθωθεί στη μελέτη.