Ψυχο-ογκολογία: Τα ογκολογικά νοσήματα αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα ιατρικά προβλήματα σε παγκόσμιο επίπεδο και δεδομένου ότι τα ποσοστά επιβίωσης των ογκολογικών ασθενών διαχρονικά αυξάνονται, η πιθανή σύνδεση του σωματικού νοσήματος με ψυχολογικές παραμέτρους είναι ιδιαίτερα σημαντική. Οι ψυχοπιεστικές καταστάσεις που βιώνουν οι ασθενείς κατά την πορεία της νόσου μπορεί να αποτελούν τις επισπεύδουσες αιτίες για κάποια ψυχική διαταραχή ενώ πιθανολογείται ότι επηρεάζουν την συνολική πορεία της ασθένειας.
Ποια τα ψυχολογικά ζητήματα των ογκολογικών ασθενών και του οικείου περιβάλλοντος;
Η ανακοίνωση της νόσησης από καρκίνο δημιουργεί μια πληθώρα ψυχοπιεστικών γεγονότων τόσο για τους ασθενείς και την οικογένεια τους όσο και για το προσωπικό. Για τον ασθενή, ο αιφνιδιασμός της νόσου, η απειλή του θανάτου, η προοπτική των νοσηλειών, η ανάγκη στήριξης από τους άλλους, είναι συνθήκες που πυροδοτούν αισθήματα απελπισίας, θλίψης και ανημποριάς.
Η φύση της ασθένειας, με τις αλλαγές που επιφέρει στην καθημερινότητα, μπορεί να θέσει σε επαναδιαπραγμάτευση επιτεύγματα του ασθενή και ενδεχομένως να επαναφέρει το ζήτημα της εξάρτησης από το συγγενικό και φιλικό περιβάλλον. Κατά την διάρκεια αυτής της κρίσης ο ασθενής συμπορεύεται με αρνητικά συναισθήματα όπου αν βιωθούν επί μακρόν ως ανυπέρβλητα γεγονότα, τότε μπορεί να αναπτυχθεί κάποια ψυχική διαταραχή.
Για τους συγγενείς, η νόσηση ενός μέλους της οικογένειας αναγνωρίζεται ως πρόκληση για την οικογενειακή ομοιόσταση. Ειδικότερα, τα μέλη της οικογένειας θα βιώσουν ενοχές για παρελθοντικές φυσιολογικές αντιπαραθέσεις καθώς και άγχος από την ανάληψη νέων ρόλων και υποχρεώσεων.
Ακόμη, κατά την θεραπευτική αντιμετώπιση η οικογένεια του πάσχοντα αναπόφευκτα θα νιώσει θλίψη και θυμό λόγω της πληθώρας ιατρικών εξετάσεων και επεμβατικών πράξεων.
Επίσης, ο θεράπων αντιμέτωπος με ένα νόσημα δυνητικά θανατηφόρο αισθάνεται συνήθως ενοχή και εχθρότητα για τον ασθενή αφού τίθεται σε δοκιμασία το αίσθημα της παντοδυναμίας του. Γενικά το προσωπικό που φροντίζει ασθενείς με καρκίνο συχνά νιώθει αδυναμία να κατανοήσει τους νοσούντες ή αποστασιοποιείται από τους ίδιους για αυτό θα πρέπει το Εγώ του να ταυτιστεί με το Εγώ του ασθενούς προκειμένου να δομηθεί ένα υποστηρικτικό πλαίσιο.
Ποιες οι ψυχικές διαταραχές σε ογκολογικούς ασθενείς;
Αρχικά, η απουσία κοινωνικού υποστηρικτικού δικτύου, το προηγούμενο ιστορικό, η ψυχολογική αντίδραση στην διάγνωση της νόσου καθώς και οι ορμονικές ή ανοσολογικές θεραπείες μπορεί να αποτελέσουν τα αίτια για την κατάθλιψη.
Ο επιπολασμός της κατάθλιψης στους ογκολογικούς ασθενείς υπολογίζεται στο 23%, ποσοστό που αυξάνεται σε νοσούντες με καρκίνο κεφαλής και τραχήλου και μειώνεται σε καρκίνους του πεπτικού και στο λέμφωμα.
Η κλινική εικόνα της κατάθλιψης στους καρκινοπαθείς χαρακτηρίζεται από την αλληλεπικάλυψη των συμπτωμάτων της με αυτά της σωματικής νόσου. Για αυτό τον λόγο, οι διαταραχές διάθεσης υποδιαγιγνώσκονται και υποθεραπεύονται σε ένα πολυάσχολο ογκολογικό τμήμα που θεωρεί αναπόφευκτη την εμφάνισή τους ως συνέπεια του καρκίνου. Η διάγνωση λοιπόν, θα πρέπει να βασίζεται στα ψυχολογικά συμπτώματα, όπως η αυτοκαταστροφικότητα, η απελπισία κ.ά. καθώς και σε ειδικές ψυχομετρικές κλίμακες.
Παράλληλα, οι ογκολογικοί ασθενείς αντιμετωπίζουν και έντονες στρεσογόνες καταστάσεις, όπου συνδέονται είτε με την καθημερινότητά τους (εργασία, θεραπεία ασθένειας), καθώς και με υπαρξιακά προβλήματα. Η απάντηση σε αυτές τις καταστάσεις είναι το άγχος.
Η εμφάνιση αγχωδών διαταραχών δύναται να σχετίζεται αιτιολογικά με τη συμμόρφωση του ασθενούς στη σωματική θεραπεία, για αυτό πρέπει έγκαιρα να διαγιγνώσκεται και να επιλύεται. Τα πιο συχνά σύνδρομα άγχους είναι οι ειδικές φοβίες σχετικές με διαγνωστικές και θεραπευτικές πράξεις, η μετατραυματική διαταραχή συνδεόμενη με τη διάγνωση της σωματικής νόσου και οι φαρμακογενείς διαταραχές άγχους οφειλόμενες στις ανεπιθύμητες ενέργειες των φαρμάκων.
Επιπρόσθετα, το οξύ οργανικό παραλήρημα έχει ιδιαίτερη επικράτηση στους ασθενείς μεγαλύτερης ηλικίας ή προχωρημένων σταδίων και πρόκειται για μια διαταραχή του εγκεφαλικού μεταβολισμού με ψυχοπαθολογικές εκφορτίσεις.
Το παράδοξο με την συγκεκριμένη διαταραχή είναι το γεγονός πως στην καθημερινή κλινική πράξη παραγνωρίζεται ή και αγνοείται με αποτέλεσμα ασυνείδητα οι θεράποντες να αποστασιοποιούνται από ανήσυχους ή διεγερμένους ασθενείς.
Στα αρχικά στάδια, το οξύ οργανικό παραλήρημα συχνά εκλαμβάνεται ως “παραξενιά” του αρρώστου, ενώ ο ασθενής εμφανίζει σύγχυση στο επίπεδο της συνείδησης, κυμαινόμενες περιόδους ανησυχίας, ταραχής, αϋπνίας, καχυποψίας και επιθετικότητας. Δεν είναι λίγες και οι φορές που υπάρχουν μέχρι και τρομακτικές ψευδαισθήσεις. Αιτιοπαθογενετικά, η εκδήλωσή του οφείλεται στην γενικευμένη εγκεφαλική ανεπάρκεια, στην τοξικότητα των χημειοθεραπευτικών φαρμάκων, στις διαταραχές ηλεκτρολυτών από εμετούς εξαιτίας της χημειοθεραπείας, στις εγκεφαλικές μεταστάσεις κ.ά.
Ποιες οι θεραπείες των συναισθηματικών αντιδράσεων και ψυχικών διαταραχών σε ογκολογικούς ασθενείς;
Η διάγνωση του καρκίνου συνδέεται πρωτογενώς με τον φόβο ότι η ζωή πρόκειται να αλλάξει με αμετάκλητο τρόπο και ως αποτέλεσμα σε τέτοιες στιγμές το άτομο αισθάνεται τρωτό και ευάλωτο. Υπ’ αυτό το πρίσμα, ο ασθενής χρειάζεται την εμπαθητική διευκρινιστική υποστήριξη και παρέμβαση ειδικής ψυχοογκολογικής ομάδας (ψυχίατρος ή ψυχολόγος) με σκοπό την επανάκτηση του νοήματος της ζωής και των στόχων του, καθώς απαράμιλλη είναι και η διατήρηση της ελπίδας.
Αρχικά, η ψυχοφαρμακολογική θεραπεία περιλαμβάνει τους εκλεκτικούς αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης (SSRIs), τους αναστολείς επαναπρόσληψης σεροτονίνης/νοραδρεναλίνης (SNRIs), τα άτυπα αντικαταθλιπτικά αλλά και τα τρικυκλικά επί αποτυχίας των ανωτέρων. Αναφορικά με την επιλογή του ενός ή του άλλου φαρμάκου εξαρτάται περισσότερο από τις ανεπιθύμητες ενέργειές του και τη σωματική κατάσταση του ασθενούς.
Οι διάφορες ψυχοθεραπείες ακόμη επιδρούν θετικά τόσο στην ποιότητα ζωής των ασθενών όσο και στην ψυχική τους κατάσταση.
Οι ψυχοεκπαιδευτικές παρεμβάσεις, συνήθως ομαδικές, στηρίζονται στην εκπαίδευση για την νόσο και τις θεραπείες της και σε αρκετές από αυτές συνυπάρχουν τεχνικές χαλάρωσης και αλληλοϋποστήριξης των μελών της ομάδας.
Ειδικότερα, η ομαδική ψυχοθεραπεία συνασθενών σε εξωνοσοκομειακή βάση βοηθά τα μέλη των ομάδων να μοιράζονται τις δυσκολίες και τις εμπειρίες τους, προωθώντας ταυτόχρονα την συναισθηματική στήριξη και ασφάλεια. Ακόμη, η ψυχοδυναμική, η γνωσιακή, η συμπεριφορική και η συμβουλευτική θεραπεία έχουν επιδείξει καλά αποτελέσματα και είναι εφικτή η εφαρμογή τους στο περιβάλλον του νοσοκομείου.
Ωστόσο, η τακτική εφαρμογή ψυχοθεραπευτικής προσέγγισης σε όλους τους ασθενείς κατά τη διαγνωστική περίοδο δεν θεωρείται αναγκαία και δεν αποτελεί καλή στρατηγική. Προτείνεται δηλαδή η δυνατότητα ψυχοθεραπείας, ώστε ο ασθενής να αναφέρεται σε αυτήν όποτε νιώσει την ανάγκη. Τέλος, ιδιαίτερη βαρύτητα έχουν και οι ψυχολογικές ανάγκες των συγγενών του ασθενούς και του προσωπικού των ογκολογικών μονάδων.
Πράγματι, η στήριξή τους και η δυνατότητα έκφρασης μέσω ατομικών ή ομαδικών συνεδριών συνεισφέρει στην ομαλή προσαρμογή των ασθενών κατά την διάρκεια νοσηλείας τους και στην βελτίωση της περίθαλψής τους.