Στη σημερινή εκπομπή OPINION HEALTH του www.healthweb.gr μιλάμε για τον νευρογλωσσικό προγραμματισμό, το γνωστό NLP, για να μάθουμε πώς συμβάλλει στον επαναπρογραμματισμό του ανθρώπου και πώς μπορεί να μας βοηθήσει στην καθημερινότητά μας, στην υγεία και την ευεξία μας. Για τον σκοπό αυτό έχουμε κοντά μας τον κ. Νάσο Φωτόπουλο, ο οποίος είναι life business executive coach, πιστοποιημένος εκπαιδευτής ενηλίκων, ιδρυτής και υπεύθυνος της ICM Academy, ιδρυτής και διευθύνων σύμβουλος της ITS εκπαιδευτική, ακαδημαϊκός υπεύθυνος και εκπαιδευτής των εξ αποστάσεως προγραμμάτων στο Aegean College. Επίσης είναι συγγραφέας και εισηγητής του e-learning Προγράμματος Business Coaching του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.
Αρχικά, ο κ. Φωτόπουλος αναφέρθηκε στο πώς του ήρθε η ιδέα να ασχοληθεί με τον νευρογλωσσικό προγραμματισμό: «Κάποια στιγμή είχα πάει σε κάποιο workshop, κάποιο βιωματικό εργαστήριο όπου τότε ήμουνα φανατικός καπνιστής. Και μια τεχνική NLP μέσα σε αυτό το εργαστήριο, λίγες ώρες, είχε να κάνει με διακοπή καπνίσματος. Και ήταν εντυπωσιακό πώς μέσα σε μερικά λεπτά μου έφυγε κάθε επιθυμία να καπνίσω. Δηλαδή εκεί που δεν μπορούσα να διανοηθώ ότι θα περάσουν 20 λεπτά χωρίς να βάλω τσιγάρο στο στόμα μου είχα τεράστιο άγχος πηγαίνοντας κάπου πώς θα βγω έξω είτε αυτό ήταν εστιατόριο, είτε αυτό ήταν κάπως κλειστός χώρος που δεν επιτρεπόταν το κάπνισμα, ακόμα και ένα τέτοιο εργαστήριο, με αυτή την τεχνική NLP λοιπόν, δεν μου ερχόταν καμία επιθυμία για κάπνισμα, κάτι το οποίο ήταν εντυπωσιακό. Αυτό μου έμεινε και είπα ότι κάποια στιγμή στη ζωή μου θα σπουδάσω NLP και το οποίο είναι σπουδές. Δεν είναι απλά ένα σεμινάριο και αυτό ήρθε μετά από τις σπουδές μου στο coaching. Μετά το coaching δηλαδή σπούδασα NLP, NLP practitioner, NLP master practitioner και NLP trainer, που είναι η τελευταία εκπαίδευσή μου.»
NLP τι σημαίνει; «Όταν λέμε νευρογλωσσικό προγραμματισμό, καταρχήν μέχρι να το πούμε αν δεν μπερδευτεί η γλώσσα μας θα είναι θαύμα. Παρόλα αυτά, ουσιαστικά νευρογλωσσικός προγραμματισμός είναι ένα σύνολο από τεχνικές. Πολλές τεχνικές που μας δίνουν τη δυνατότητα να καλυτερεύσουμε πάρα πολύ τη ζωή μας, δηλαδή μας απελευθερώνουν συναισθήματα. Μας απελευθερώνουν περιοριστικές πεποιθήσεις, δηλαδή πράγματα που πιστεύουμε, αλλά δεν μας βοηθούν. Δηλαδή αντί να μας ενδυναμώνουν, μας αποδυναμώνουν. Μας βοηθούν πάρα πολύ στην επικοινωνία τεχνικές στο NLP στο να έχουμε πολύ πιο αποτελεσματική επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους και κυρίως με τον εαυτό μας.»
Άρα ένας άνθρωπος τι μπορεί να πετύχει με το NLP; «Καταρχήν μέσω του NLP κάποιος μπορεί να διαχειριστεί το άγχος, το στρες του, τις φοβίες του, κρίσεις πανικού, αρνητικά συναισθήματα, φόβο, θυμό, λύπη, ενοχή, ζήλια, πόνο. Να πετύχει αυτό που λέμε εσωτερική γαλήνη να λειτουργήσει και να φύγει από την αναβλητικότητα. Διακοπή καπνίσματος που σας είπα, μείωση βάρους. Να διαχειριστεί προβλήματα στις προσωπικές του σχέσεις, στην οικογένειά του, εξέλιξη ανακατεύθυνση καριέρας, έλλειψη αυτοεκτίμησης-αυτοπεποίθησης, απελευθέρωση αρνητικών συναισθημάτων και ψυχοσωματικών.
Με τη χρήση των τεχνικών NLP μπορούμε να επηρεάσουμε και τους άλλους ανθρώπους; Ο κ. Φωτόπουλος απαντά: «Έχει γίνει ολόκληρη κουβέντα πάνω σε αυτό. Σαφέστατα με το NLP μπορούμε να επηρεάσουμε κόσμο. Κάποιος ο οποίος κρατάει κρατά ένα μαχαίρι, μπορεί είτε να κόψει ψωμί, είτε να κάνει κακό σε έναν άνθρωπο. Άρα εξαρτάται το ποιος θα χρησιμοποιήσει κάποιες από τις τεχνικές NLP. Θέλει προσοχή στο ποιον επιλέγουμε να συνεργαστούμε μαζί ως NLP practitioner / NLP coach. Σαφέστατα μπορούμε να επηρεάσουμε κόσμο. Σαφέστατα μέσω των λέξεων και όχι μόνο των λέξεων, μπορούμε να επηρεάσουμε κόσμο. Το NLP υπάρχει παντού: υπάρχει στη διαφήμιση, υπάρχει στην πολιτική, υπάρχει στην εκπαίδευση. Οπότε σαφέστατα ναι, επηρεάζει θετικά ή αρνητικά.»
Ωστόσο, δεν μπορούν όλοι να επηρεάσουν τους ανθρώπους. Ο κ. Φωτόπουλος επισημαίνει: «Πρέπει να έχεις κάνει κάποια πιστοποιημένη εκπαίδευση και να ξέρεις πολύ καλά τις τεχνικές. Δηλαδή δεν μπορεί οποιοσδήποτε κάνοντας ένα απλό σεμινάριο, αλλά ένα πιστοποιημένο πρόγραμμα χρειάζεται για να μπορέσει να εφαρμόσει τις τεχνικές σε ανθρώπους που χρειάζονται και θα βοηθηθούν για να καλυτερεύσουν τη ζωή τους και όχι μόνο.»
- Ο εγκέφαλός μας λειτουργεί ανεξάρτητα από τα συναισθήματα και την ψυχολογία που βρισκόμαστε τη δεδομένη στιγμή ή λειτουργούν μαζί; Ο κ. Φωτόπουλος απαντά: «Λειτουργεί και αυτόνομα και συμπληρωματικά. Όσο και αν το δεξί μέρος του εγκεφάλου λειτουργεί αυτόνομα σε σχέση με το αριστερό, όμως λειτουργούν παράλληλα. Δηλαδή υπάρχει μια αλληλοσύνδεση. Υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ του αριστερού και του δεξιού ημισφαιρίου. Άρα σαφέστατα και το κομμάτι της λογικής για το κομμάτι του συναισθήματος δουλεύει μαζί και όσο πιο συμπληρωματικά μαζί δουλεύει, τόσο καλύτερα παίρνουμε αποφάσεις. Έχουν γραφτεί πολλά και έχουν ειπωθεί πολλά υπάρχει ο εγκέφαλος της καρδιάς, ο εγκέφαλος του εντέρου. Και η λογική και τα συναισθήματα παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο, γιατί τα συναισθήματα έχουν να κάνουν με την ψυχολογία μας και η λογική τελικά έχει να κάνει και αυτή με την ψυχολογία μας και με την ψυχική μας υγεία.»
Επηρεάζεται το NLP από το σε ποια ψυχολογία βρισκόμαστε εκείνη τη στιγμή τη δεδομένη περίοδο; «Ναι, όχι μόνο τη συγκεκριμένη δεδομένη περίοδο, αλλά και από το τι κουβαλάμε από το παρελθόν. Δηλαδή ενώ πηγαίνοντας κάποιος σε κάποιον ψυχολόγο, κάποιον ψυχοθεραπευτή μπορεί να χρειαστεί να κάνει κάποια χρόνια ή κάποιες αρκετές συνεδρίες, με το NLP υπάρχουν κάποια αποτελέσματα τα οποία γίνονται πάρα πολύ γρήγορα. Βέβαια έχει κατηγορηθεί το NLP στο παρελθόν ότι είναι επιφανειακό. Προσωπική μου άποψη είναι ότι δεν είναι καθόλου επιφανειακό, αλλά εξαρτάται ποιος κάνει τις τεχνικές NLP.
- Θα πω ένα πολύ μικρό παράδειγμα: Για να κάνεις απελευθέρωση αρνητικών συναισθημάτων, χρειάζεται να βρεις το πρώτο γεγονός. Πότε συνέβη δηλαδή αυτό το πρώτο γεγονός που σου προκάλεσε θυμό, που προκάλεσε λύπη, που προκάλεσε ενοχή. Πρέπει λοιπόν να δημιουργήσεις ένα τέτοιο περιβάλλον, ώστε ο θεραπευόμενος να φτάσει σε αυτό το πρώτο γεγονός. Αυτό δεν είναι και το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο. Υπάρχουν NLPίστες οι οποίοι κάνουν την τεχνική χωρίς να δημιουργήσουν αυτή την ατμόσφαιρα, το οποίο μπορεί να θέλει μια χαλαρωτική μουσική, μπορεί να θέλει ο εγκέφαλος να πάει σε κάποιες συχνότητες Θ, το οποίο είναι πάρα πολύ δύσκολο ή έστω σε συχνότητες Α. Οι συχνότητες Θ είναι λίγο πριν σε πάρει ο ύπνος, αλλά να έχεις χαλαρώσει πάρα πολύ. Τότε λειτουργούν ακόμα. Άρα λοιπόν, όσο πιο βαθιά πάει ο θεραπευόμενος, τόσο πιο καλά θα πετύχει η τεχνική. Τώρα αυτό που είπα προηγουμένως, το πρώτο γεγονός μπορεί να είναι από τη μέρα που έχουμε γεννηθεί, μπορεί να είναι στην κοιλιά της μαμάς μας ή μπορεί να είναι και πριν την κοιλιά της μαμάς μας, αν κάποιοι πιστεύουν βέβαια σε κάτι.
- Ο NLP coach το κάνει μέσω κάποιων τεχνικών, για παράδειγμα την τεχνική της χρονογραμμής ή της χρονικής γραμμής, τη γραμμή του χρόνου όπου ουσιαστικά μιλάς για παρελθόν, παρόν και μέλλον και σε πάει στο παρελθόν προκειμένου να θυμηθείς. Και θυμάσαι γιατί δεν λειτουργεί το συνειδητό εκείνη τη στιγμή, λειτουργεί το υποσυνείδητο, λειτουργεί ο ασυνείδητος νους, όπως υποστηρίζει το NLP. Οπότε ο ασυνείδητος νους έχει όλες τις πληροφορίες μέσα που είναι αποθηκευμένες και κάλλιστα μπορούμε να τραβήξουμε αυτήν την πληροφορία για να θεραπεύσουμε αυτό το πρώτο γεγονός. Από την στιγμή που θεραπεύσουμε το πρώτο γεγονός με την τεχνική και όλα τα υπόλοιπα γεγονότα που μας φτάνουν μέχρι το σήμερα, τότε ο θεραπευόμενος έχει θεραπευτεί από αυτό, έχει απελευθερώσει αυτό το αρνητικό του συναίσθημα.»
Ποιες επιστήμες εμπεριέχει το NLP; «Έχει πολλές επιστήμες. Καταρχήν είναι μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση. Προφανώς έχει να κάνει και με ψυχολογία, με θετική ψυχολογία. Δηλαδή κάποιος ο οποίος έχει σπουδάσει coaching καταλαβαίνει πολύ περισσότερο περισσότερα πράγματα σε σχέση με το NLP. Γιατί το NLP χωρίζεται σε κάποιες κατηγορίες, είναι χρήσιμο στις πωλήσεις, στην επικοινωνία, στην προσωπική ανάπτυξη, δηλαδή βοηθάει πάρα πολύ κάποιον να αναπτυχθεί σαν άνθρωπος και φυσικά είναι χρήσιμο ως μια εναλλακτική θεραπεία.»
Τι σημαίνει προγραμματισμός και τι επαναπρογραμματισμός του ανθρώπου; «Σύμφωνα με διάφορα γεγονότα, περιστατικά, εμπειρίες που συμβαίνουν στη ζωή μας, εμείς δημιουργούμε κάποιες πεποιθήσεις. Δηλαδή ερμηνεύουμε τα περιστατικά. Άρα, αφού ερμηνεύουμε το περιστατικό που ουσιαστικά δημιουργούμε κάποια πεποίθηση, κάτι που πιστέψαμε εκείνη τη στιγμή, το οποίο έγινε. Άρα λοιπόν με βάση τα γεγονότα τα οποία έχουν συμβεί στο παρελθόν, εμείς πλέον λειτουργούμε όπως λειτουργούμε, έχουμε προγραμματιστεί πια έτσι. Δηλαδή έχουμε κάποιες συγκεκριμένες συμπεριφορές, έχουμε κάποια μοτίβα, κάτι που επαναλαμβάνουμε – έχουμε κάποιες πεποιθήσεις.
Για να δώσω ένα παράδειγμα για να γίνω πιο κατανοητός: Κάποιος ο οποίος μου φωνάζει, θεωρώ εγώ ότι εκείνη την στιγμή με υποτιμά. Αυτό είναι κάτι το οποίο έγινε κάποια στιγμή στη ζωή μου και εγώ πλέον όποιος μου φωνάξει εκνευρίζομαι, γιατί πιστεύω ότι αυτός με υποτιμάει. Έτσι λοιπόν έχω προγραμματιστεί πια με βάση όλες αυτές τις εμπειρίες, τις μνήμες τις οποίες κουβαλάμε στη ζωή μας. Τώρα, όσο αφορά τον επαναπρογραμματισμό, ουσιαστικά είναι η κατάρριψη των ερμηνειών που δώσαμε κάποτε, ώστε να καταλάβει ο οποιοσδήποτε ότι υπάρχουν και άλλες ερμηνείες. Υπάρχουν και διαφορετικές οπτικές. Άρα από τη στιγμή που το αλλάξουμε όλο αυτό, κάποιος μπορεί να λειτουργήσει τελείως διαφορετικά. Αυτή την αλλαγή ουσιαστικά την ονομάζουμε επαναπρογραμματισμό NLP.»
Οι τεχνικές του NLP μπορούν να μας βοηθήσουν και σε προσωπικό επίπεδο; «100%. Υπάρχουν τεχνικές γιατί όλα αυτά τα οποία συζητάμε έχουν να κάνουν με το ποιοι είμαστε. Και είναι άλλο πράγμα το ποιοι πιστεύουμε ότι είμαστε και το ποιοι πραγματικά είμαστε και το ποιοι θέλουμε να είμαστε. Σαφέστατα λοιπόν μπορούμε να καλυτερεύσουμε τη ζωή μας με πολλές τεχνικές. Με τεχνικές που αφορούν φοβίες, για παράδειγμα. Έχουμε φοβίες με πάρα πολλά, έχουμε φοβία με το να πάμε να μιλήσουμε σε έναν άνθρωπο, να πάμε να ανοιχτούμε.
Υπάρχει λοιπόν η τεχνική «σύντομο μοντέλο φοβίας», η οποία μας βοηθάει και πλέον μπορούμε και μιλάμε πολύ πιο άνετα, επικοινωνούμε πολύ πιο άνετα. Επίσης υπάρχουν στο NLP τα συστήματα αναπαράστασης, όπου καταλαβαίνεις αν κάποιος δέχεται καλύτερα την πληροφορία λεκτικά ή μη λεκτικά, δηλαδή ή με τις λέξεις μας ή με τη γλώσσα του σώματος, με τη φυσιολογία μας, με το πρόσωπό μας, με το αν κοκκινίζουμε, με το αν σκύβουμε το κεφάλι μας, με το αν κουνάμε το χέρι μας ή το πόδι μας. Όλα αυτά που μπορεί κάποιος να τα αντιληφθεί, μπορεί να τα διορθώσει, να τα επαναπρογραμματίσει, για να λειτουργήσει καλύτερα όσον αφορά σε συνήθειες και συμπεριφορές.»
Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στο NLP και το coaching; «Στο coaching βάζεις συγκεκριμένους εφικτούς, ρεαλιστικούς, σχετικούς και χρονικά προσδιορισμένους στόχους, τους λεγόμενους smart στόχος. Στο NLP ουσιαστικά οραματίζεσαι σαν να έχεις πετύχει τον στόχο, δηλαδή μπαίνεις στο πετσί της επιτυχίας του στόχου, στο πετσί του αποτελέσματος, σαν να το έχεις πετύχει. Αυτό λοιπόν σε βάζει σε μια διαδικασία που το πιστεύεις και το θέλεις. Κολλάς σε μια διαδικασία εγρήγορσης ότι δεν βλέπω τίποτα άλλο μπροστά μου, θα το πετύχω, μπορώ, θα το κάνω. Δεν υπάρχει πιθανότητα να μην το κάνω από την στιγμή που είναι ρεαλιστικό».
Πώς είναι αυτή η συνεργασία, η επαφή της εκπαίδευσης για το τελικό αποτέλεσμα; «Καταρχήν πρέπει να χτίσεις αυτό το λεγόμενο rapport. Χρειάζεται να έχει δημιουργηθεί εμπιστοσύνη, να έχεις μια ανθρώπινη σχέση. Δεν μπορείς να κάνεις ένα ανθρωποκεντρικό επάγγελμα και να μην είσαι άνθρωπος με Α κεφαλαίο. Άρα θα πρέπει να σε ενδιαφέρει πάρα πολύ ο άνθρωπος που έχεις απέναντί σου, είτε είναι δια ζώσης, είτε είναι διαδικτυακά, γιατί όλες οι συνεδρίες μπορούν να γίνουν και διαδικτυακά. Χρειάζεται να μπαίνεις στα παπούτσια του άλλου. Δηλαδή χρειάζεται να δείξεις ακόμα και συμπόνια. Δεν γίνεται να μην ταυτιστείς, αλλά όχι να μείνεις πολύ εκεί.
- Γιατί αν για παράδειγμα ο θεραπευόμενος είναι σε μία πολύ δύσκολη συναισθηματική κατάσταση και κλαίει, εκείνη την ώρα προφανώς χρειάζεται η ταύτιση για να κατανοήσω τον πόνο που βγάζει το συναίσθημα. Θα πρέπει να συνδεθώ πολύ μαζί του και υπάρχει πιθανότητα να δακρύσω και εγώ, αλλά όχι να αρχίζω να βάζω τα κλάματα και εγώ. Να συνδεθώ, να ταυτιστώ για τόσο όσο να μπορέσω να τον κατανοήσω, να τον συναισθανθώ αλλά μετά να ξαναγυρίσω πίσω στη θέση μου για να υπάρξει αυτή η ουδετερότητα και η αντικειμενικότητα για να μπορώ να τον βοηθήσω. Διαφορετικά δεν μπορώ να τον βοηθήσω, δεν είναι εύκολο.»
- Υπάρχει το δικαίωμα της επιλογής στο NLP ή το life coaching; «Το δικαίωμα της επιλογής υπάρχει, αλλά όχι να διαλέγουμε κάποιον με το σκεπτικό αν είναι χριστιανός, αν είναι άντρας, γυναίκα, γκέι, δηλαδή με βάση το φύλο. Ουαί και αλίμονο, προς Θεού. Ή να κάνουμε διαφορετικό NLP με βάση το αν είναι κάποιος Γενικός Διευθυντής ή αν κάποιος είναι μικρό παιδί ή έφηβος για παράδειγμα. Όχι σε καμία περίπτωση. Προφανώς μπορείς να επιλέξεις, αλλά όχι με αυτά τα κριτήρια. Δηλαδή ένα κριτήριο που μπορεί να μη δεχτείς να συνεργαστείς με κάποιον έχει να κάνει με τις αξίες, δηλαδή αν έχεις μεγάλη σύγκρουση με βάση αυτά που σου λέει στη δοκιμαστική συνεδρία, γιατί πάντα χρειάζεται να γίνει και από τη μία πλευρά και από την άλλη για να δουν και οι 2 πλευρές αν υπάρχει ταίριασμα. Η σύγκρουση αξιών είναι ίσως το μοναδικό κριτήριο για να κάνεις επιλογή. Το coaching και το NLP βασίζονται στην ισότητα.»
Τι θα συμβούλευε ο κ. Φωτόπουλος τους νέους NLP coaches που ξεκινούν τώρα; «Πρακτική, πρακτική, πρακτική. Να κάνουν πρακτική τις συνεδρίες μεταξύ τους οι συμμαθητές με φίλους, γνωστούς, έτσι ώστε όταν φτάσουν στο σημείο της αξιολόγησης από το δάσκαλο να έχουν την θετική αξιολόγηση ώστε να μπορούν να βοηθήσουν και να υποστηρίξουν και άλλους ανθρώπους.»
Ποια είναι ορισμένα από τα χαρακτηριστικά του επιτυχημένου NLP coach; «Να είμαστε ενεργητικοί ακροατές, να είμαστε απόλυτα παρόντες σε οποιονδήποτε διάλογο κάνουμε με τον οποιονδήποτε, να κάνουμε ερωτήσεις στοχευμένες, να ακούμε τον άλλο, να περιμένουμε να τελειώσει, να ολοκληρώσει ο άλλος πριν τον διακόψουμε, πριν ρωτήσουμε την ώρα που μας μιλάει, να μην σκεφτόμαστε εμείς τι θα ρωτήσουμε, αλλά μόνο να ακούμε τι λέει και τι δεν λέει. Γιατί μπορεί να λέει και άλλα πράγματα με βάση τη γλώσσα του σώματός του. Να μην υποθέτουμε πια, αλλά να ρωτάμε. Να μην νιώθουμε δηλαδή ότι τα καταλαβαίνουμε όλα, αλλά να ρωτάμε τον άλλον. Να εμπιστευόμαστε τη διαίσθησή μας ακόμα και αν αυτό που διαισθανθούμε μας φανεί εντελώς άσχετο. Χρειάζεται να εμπιστευόμαστε τη διαίσθησή μας για να ρωτήσουμε τον άλλον. Σεβασμός, επαγγελματισμός, όλα αυτά τα soft skills.»
Υπάρχει κάποιος πιστοποιημένος φορέας coaching & NLP στην Ελλάδα; «Ένα μειονέκτημα και του coaching και του NLP είναι ότι δεν υπάρχει κάποιος φορέας ο οποίος πραγματικά να σου λέει ότι είσαι ικανός να κάνεις αυτό το επάγγελμα. Υπάρχουν ξένοι φορείς που σε πιστοποιούν. Αλλά δεν υπάρχει κάποιος φορέας εδώ στην Ελλάδα να σου πει ότι είσαι ικανός να βοηθήσεις και άλλους ανθρώπους. Άσχετα με το αν υπάρχει ή δεν υπάρχει, γιατί υπάρχουν οι ξένοι φορείς που σου δίνουν πιστοποιήσεις και διαπιστεύσεις, αυτό που χρειάζεται να κάνει ο καθένας είναι να δουλεύει τον εαυτό του.
- Οι ιδρυτές του NLP, o John Grinder και ο Richard Bandler, ουσιαστικά αυτό που έκαναν πριν πολλά χρόνια ήταν ότι μοντελοποίησαν τις τεχνικές πετυχημένων επαγγελματιών και έτσι έφτιαξαν το NLP, προκειμένου να μπορούμε όλοι μας να έχουμε επιτυχημένα αποτελέσματα. Άρα το κομμάτι της μοντελοποίησης, γιατί οτιδήποτε κι αν κάνουμε έχει να κάνει με στρατηγική, δηλαδή ο τρόπος που πάω και αγοράζω στο σούπερ μάρκετ με τον τρόπο που αγοράζω είναι ιδίως η στρατηγική. Αν λοιπόν καταφέρω και μοντελοποιήσω την στρατηγική ενός επιτυχημένου ανθρώπου, τότε μπορώ και εγώ κάλλιστα να γίνω ένας επιτυχημένος άνθρωπος.»
Κλείνοντας, ο κ. Φωτόπουλος ευχήθηκε όλοι μας να είμαστε πιο ανοιχτοί απέναντι στα νέα πράγματα: «Θα ήθελα ο κόσμος να είναι ανοιχτός. Γιατί και το coaching είναι κάτι καινούργιο στην Ελλάδα και το NLP είναι κάτι σχετικά καινούργιο στην Ελλάδα. Χρειάζεται να είμαστε ανοιχτοί, χρειάζεται να δοκιμάζουμε καινούργιες μεθόδους και τεχνικές, και να βλέπουμε τα αποτελέσματα. Γιατί και στο coaching και στο NLP τα αποτελέσματα είναι γρήγορα και εμφανή, οπότε ναι τολμήστε το.»