Η παρανόηση της σχέσης μεταξύ των πράξεών μας και των συνεπειών θα μπορούσε να είναι αυτό που κάνει τόσο δύσκολη την εγκατάλειψη των βλαβερών συνηθειών, δείχνει μελέτη. Οι άνθρωποι που επιμένουν να επιδίδονται σε συμπεριφορές που τους προκαλούν βλάβη μπορεί να υποφέρουν όχι τόσο από απροθυμία αλλαγής, αλλά από ένα μαθησιακό πρόβλημα, όπου δημιουργούν λογικές, αλλά τελικά λανθασμένες εξηγήσεις για το γιατί υπέφεραν. Τα ευρήματα, τα οποία αναφέρθηκαν πρόσφατα στο περιοδικό ‘Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών’ Proceedings of the National Academy of Sciences (PNAS) από ψυχολόγους του UNSW Sydney και του Western Sydney University, θα μπορούσαν να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην προσαρμογή της θεραπείας για άτομα με αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές που οδηγούν σε εθισμό και άλλες επιβλαβείς συνέπειες.
Ψυχολόγοι από το UNSW Sydney και το Πανεπιστήμιο Western Sydney επινόησαν ένα πείραμα όπου νεαροί ενήλικες εθελοντές έπαιζαν ένα απλό βιντεοπαιχνίδι με θέμα το διαγαλαξιακό διαστημικό εμπόριο. Οι συμμετέχοντες έκαναν κλικ σε δύο πλανήτες για να συγκεντρώσουν πόντους οι οποίοι τους έβαζαν στη διαδικασία να κερδίσουν ένα χρηματικό βραβείο. Χωρίς να το γνωρίζουν οι συμμετέχοντες, το κλικ σε οποιονδήποτε πλανήτη οδηγούσε σε παρόμοιο ποσό ανταμοιβής, αλλά μπορούσε επίσης να οδηγήσει στην εμφάνιση διαφορετικών διαστημοπλοίων. Κάνοντας κλικ στον έναν πλανήτη, ενεργοποιούνταν ένα πειρατικό σκάφος που έκλεβε μεγάλα κομμάτια από τα κέρδη τους, ενώ τα σκάφη που ενεργοποιούνταν από τον άλλο πλανήτη ήταν ακίνδυνα. Οι άνθρωποι που τα πήγαν καλύτερα στο παιχνίδι -τους οποίους οι ερευνητές θεώρησαν “ευαίσθητους”- ήταν εκείνοι που έκαναν τη σύνδεση μεταξύ της επιλογής του “κακού” πλανήτη και του πειρατικού σκάφους και προσάρμοσαν τη συμπεριφορά τους ώστε να αποφεύγουν εντελώς να κάνουν κλικ στον πλανήτη αυτό. Αλλά μετά από μερικούς γύρους του παιχνιδιού, υπήρχε ακόμα ένα σημαντικό ποσοστό ανθρώπων που δεν είχαν συνδέσει ακόμη τις τελείες μεταξύ της επιλογής του κακού πλανήτη και της εμφάνισης του πειρατικού πλοίου. Μόλις τους αποκαλύφθηκε, στα μέσα του παιχνιδιού, ότι το κλικ στον κακό πλανήτη οδηγούσε σε τιμωρητικές συνέπειες, οι περισσότεροι άνθρωποι προσάρμοσαν τη συμπεριφορά τους για να αποφύγουν να χάσουν τα λάφυρά τους. Αλλά το εκπληκτικό είναι -και αυτό που γοήτευσε τους ερευνητές- ότι κάποιοι άνθρωποι συνέχισαν να επιλέγουν τον πλανήτη που έδινε το πειρατικό πλοίο, παρά την προειδοποίηση για τις συνέπειες. “Γνωρίζουμε, ήδη, από προηγούμενες μελέτες που χρησιμοποίησαν το ίδιο βιντεοπαιχνίδι ότι πολλοί άνθρωποι -τους οποίους αποκαλούμε “ανυποψίαστους”- αδυνατούν να συνειδητοποιήσουν πώς οι ενέργειές τους οδηγούν σε αρνητικά αποτελέσματα”, λέει ο επικεφαλής συγγραφέας της μελέτης δρ Philip Jean-Richard-dit-Bressel. “Αλλά στο πρόσφατο πείραμά μας, όπου αποκαλύψαμε στους “ανυποψίαστους” πώς οι επιλογές τους οδηγούν σε αρνητικά αποτελέσματα, οι περισσότεροι άλλαξαν γρήγορα τη συμπεριφορά τους και άρχισαν να ενεργούν με τρόπους που τους ωφελούσαν. Υπήρχε, όμως, ακόμα ένα υποσύνολο ατόμων που συνέχισαν το προηγούμενο επιζήμιο πρότυπο συμπεριφοράς τους, τους οποίους ονομάσαμε “ψυχαναγκαστικούς””.
Τι συμβαίνει εδώ;
Ο συν-συγγραφέας της μελέτης καθηγητής Gavan McNally, ο οποίος είναι νευροεπιστήμονας συμπεριφοράς στη Σχολή Ψυχολογίας του UNSW προειδοποιεί να μην θεωρηθεί το πείραμα ως μικρόκοσμος της ψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς της πραγματικής ζωής, καθώς “η πραγματική ζωή είναι πολύ πιο στοχαστική και δεν πιστεύω ότι οι άνθρωποι είναι τόσο άκαμπτοι”. Αλλά, ενώ το πείραμα μπορεί να μην εξηγεί ακόμη ακριβώς γιατί οι ψυχαναγκαστικοί συνέχισαν να επιδίδονται σε αυτοκαταστροφική συμπεριφορά -ακόμη και αφού τους έδειξαν πού έκαναν λάθος- ο καθηγητής McNally λέει ότι η μελέτη αναδεικνύει νέες ιδέες σχετικά με το τι συμβαίνει σε γνωστικό επίπεδο. Μέχρι τώρα, λέει ο καθηγητής McNally, οι αυτοκαταστροφικές συμπεριφορές που είναι δύσκολο να αλλάξουν αποδίδονται συνήθως σε δύο εξηγήσεις. Η μία είναι ότι το άτομο απλώς εκτιμά αυτό που επιδιώκει πάνω απ’ όλα -όπως στην περίπτωση του εθισμού στα ναρκωτικά, το αλκοόλ ή τον τζόγο. Ή η άλλη εξήγηση είναι ότι οι ψυχαναγκασμοί τους συμβαίνουν έξω από τον έλεγχο ή την επίγνωσή τους. “Αυτό που δείχνουμε είναι ότι υπάρχει μια γνωστική οδός που προκύπτει όχι από διαφορές στην αξία ή την επίγνωση, αλλά από την αποτυχία να κατανοήσουν ή να εκτιμήσουν σωστά ότι οι ίδιες οι πράξεις τους τούς οδηγούν σε βλάβη. Οι “ψυχαναγκαστικοί” μας πράγματι μαθαίνουν, απλώς μαθαίνουν το λάθος πράγμα”.
Σπανιότητα της τιμωρίας
Μέρος του προβλήματος, λένε οι ερευνητές, είναι ότι όταν οι δυσμενείς συνέπειες ή η τιμωρία συμβαίνουν σπάνια, είναι ευκολότερο να συνεχίσουμε να επιδίδονται σε συμπεριφορές που ενέχουν κίνδυνο. Αυτό δεν περιορίζεται σε καμία περίπτωση στους ανθρώπους που έχουν εθισμούς, επιδίδονται σε απερίσκεπτη συμπεριφορά ή οδηγούνται ψυχαναγκαστικά. Μπορεί να περιλαμβάνει όλους μας. Για παράδειγμα, σκεφτείτε την οδήγηση και τα όρια ταχύτητας. Αν λαμβάναμε ένα πρόστιμο κάθε φορά που υπερβαίναμε το όριο ταχύτητας, θα ήταν πολύ πιο πιθανό να αλλάζαμε τη συμπεριφορά μας, χρησιμοποιώντας μεγαλύτερη επαγρύπνηση για τις ζώνες ορίων ταχύτητας και παρακολουθώντας συνεχώς πόσο γρήγορα οδηγούμε. Ένα άλλο παράδειγμα: αν αρρωσταίναμε βίαια κάθε φορά που πίναμε αλκοόλ, αντί για μία φορά κάθε 100 φορές, θα ήταν πολύ πιο πιθανό είτε να περιορίσουμε σοβαρά την κατανάλωσή του είτε να το κόψουμε εντελώς. “Όταν οι αρνητικές συνέπειες σε ορισμένες συμπεριφορές είναι σπάνιες, έχουμε μια μεγάλη μερίδα ανθρώπων που δεν θα αλλάξουν τη συμπεριφορά τους, ακόμη και όταν τους δείξετε τη σύνδεση”, λέει ο καθηγητής McNally. Στο παράδειγμα του βιντεοπαιχνιδιού, οι ερευνητές πειραματίστηκαν βάζοντας το πειρατικό πλοίο να εμφανίζεται 10% του χρόνου, 20% του χρόνου και 40% του χρόνου όταν επιλέγεται ο συγκεκριμένος πλανήτης. Αποδείχθηκε ότι στη ρύθμιση του 40%, περίπου το 40% των παικτών άρχισαν να αποφεύγουν εντελώς τον τιμωρητικό πλανήτη, ενώ στη ρύθμιση του 10%, ο αριθμός αυτός μειώθηκε στο 10%. “Αν ανήκετε σε αυτή την ομάδα χαμηλής συχνότητας, όπου είναι πιο δύσκολο να δείτε τη σχέση μεταξύ της συμπεριφοράς σας και της εμφάνισης του πειρατικού πλοίου, εκεί τείνετε να έχετε άτομα που θα επιμείνουν ακόμη και όταν τους έχετε πει ότι η ενέργειά σας οδηγεί σε αυτό το αρνητικό αποτέλεσμα”, λέει ο Dr. Jean-Richard-dit-Bressel. Αλλά είναι μόνο ένα βιντεοπαιχνίδι, γιατί να τους νοιάζει;, Ο Dr. Jean-Richard-dit-Bressel λέει ότι όταν ερωτήθηκαν, όλοι οι μαθητές, είτε ήταν ευαίσθητοι, είτε ασυνείδητοι είτε ψυχαναγκαστικοί, δήλωσαν ότι νοιάζονταν για την επιτυχία και προσπαθούσαν ενεργά να κερδίζουν περισσότερους πόντους από όσους έχαναν. “Εκείνοι που αποτύγχαναν να αποφύγουν το πειρατικό πλοίο ανέφεραν ότι πραγματικά δεν τους άρεσε η απώλεια πόντων”, λέει. “Είναι πολύ καλοί στο να λένε “αυτό είναι κακό, αυτό είναι καλό”, αλλά δεν μπορούσαν να δουν πώς συνδέονται οι ενέργειές τους που οδήγησαν σε αυτά τα αποτελέσματα. “Δεν είναι θέμα κινήτρων, δεν είναι θέμα παρορμητικότητας ή μη ελέγχου της συμπεριφοράς τους. Το πρόβλημα φαίνεται να είναι η ικανότητα να διαμορφώνεις γνωστικά ένα ακριβές μοντέλο του πώς οι πράξεις σου οδηγούν σε συγκεκριμένα αποτελέσματα που θέλεις ή δεν θέλεις”.
Μαθήματα για τη ζωή
Οι ερευνητές σχεδιάζουν να προχωρήσουν περαιτέρω την έρευνα για να ανακαλύψουν γιατί ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να δυσκολεύονται περισσότερο να μάθουν από τα λάθη τους, καθώς και να προσαρμόσουν τη θεραπεία στο άτομο. “Φέτος θα δούμε αν αυτή η έρευνα μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε περιβάλλοντα θεραπείας για προβλήματα αλκοόλ για να δούμε σε ποιο βαθμό αυτές οι διαφορές στη λήψη αποφάσεων αποτυπώνουν τις ατομικές διαφορές στις αντιδράσεις στη θεραπεία”, λέει ο καθηγητής McNally. “Επιτρέπει την καλύτερη προσαρμογή των ατόμων στις θεραπείες; Η άλλη πλευρά σε αυτό είναι, αν θέλετε να αλλάξετε τη συμπεριφορά των ανθρώπων, ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος με τον οποίο θα τους παρουσιάσετε αυτές τις πληροφορίες για να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους, ειδικά όταν οι πληροφορίες αυτές έρχονται σε αντίθεση με την εμπειρία τους;” Ο Δρ Jean-Richard-dit-Bressel ελπίζει ότι η έρευνα αυτή είναι το πρώτο βήμα προς την κατανόηση του τι είναι αυτό που φέρνει ένα άτομο σε αυτό που περιγράφει ως σημείο καμπής -να αναγνωρίσει ότι πρέπει να αλλάξει τη συμπεριφορά του. “Όταν κάποιος αντιμετωπίζει, ας πούμε, μια διαταραχή χρήσης ουσιών, το σημείο καμπής μπορεί να είναι όταν αρχίζει να αναγνωρίζει την επιβλαβή πλευρά της συμπεριφοράς του και αρχίζει να είναι πιο ανοιχτός στο να κάνει ευεργετικές αλλαγές, όπως το να αναζητήσει θεραπεία. “Νομίζουμε ότι η γνωστική συνιστώσα της επίγνωσης της σχέσης μεταξύ συμπεριφορών και αποτελεσμάτων συχνά παραβλέπεται. Έτσι, αν μπορέσουμε να βρούμε τον καλύτερο τρόπο για να τους ενημερώσουμε για αυτή τη σχέση, μπορούν στην πραγματικότητα να λάβουν καλύτερες αποφάσεις για τον εαυτό τους”.