Μέσω της ψυχοσωματικής της επιστήμης που γεννήθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα, διαπιστώθηκε η αμφίδρομη επίδραση μεταξύ ψυχής και σώματος, δηλαδή του ψυχικού μηχανισμού που περιλαμβάνει τα συναισθήματα και της σωματικής λειτουργικότητας. Πώς επηρεάζουν τα συναισθήματα το σώμα μας;
Απαντήσεις δίνει στο www.Life2day.gr ο Δημήτρης Μπούκουρας ,Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής.
Γεγονότα και συνθήκες που προκύπτουν στη ζωή κάποιου ατόμου μπορούν να προκαλέσουν σοβαρή εσωτερική πίεση η οποία συμβάλλει στην εκδήλωση σωματικής διαταραχής. Έρευνες στο εξωτερικό δείχνουν ότι ισχυρά συναισθήματα και συναισθηματικές συγκρούσεις δημιουργούν σωματικές και λειτουργικές αλλοιώσεις. Τα δυσάρεστα συναισθήματα όπως η θλίψη, ο φόβος, ο θυμός, προκαλούν σωματικές αντιδράσεις ενώ αντίθετα τα ευχάριστα συναισθήματα ενισχύουν την οργανική υγεία του ατόμου. Οι συναισθηματικές συγκρούσεις παίζουν σημαντικό ρόλο στην πρόκληση ορισμένων σωματικών διαταραχών. Το άτομο όμως όπου θα παρουσιαστεί αυτή η πίεση και η οποία θα μετατραπεί σε σωματική, τυχαίνει -τις περισσότερες φορές τουλάχιστον- να έχει κάποιο ευάλωτο όργανο ή κάποια σωματική του λειτουργία να είναι περισσότερο ευαίσθητη και άρα να διαταράσσεται ευκολότερα.
Ποιες είναι οι πιο συνηθισμένες διαταραχές που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ψυχοσωματικές;
Οι πιο γνωστές ψυχοσωματικές διαταραχές είναι η ελκώδης κολίτιδα, το πεπτικό έλκος, η ιδιοπαθής υπέρταση, η ρευματοειδής αρθρίτιδα, ο τοξικοθυρεοειδισμός και το βρογχικό άσθμα. Επίσης με μικρότερη συχνότητα εμφανίζονται η νευρική ανορεξία, η ημικρανία, σπανιότερα ο σακχαρώδης διαβήτης και το έμφραγμα του μυοκαρδίου.
Με ποια συμπτώματα εκδηλώνονται και πώς επηρεάζουν τη λειτουργία του οργανισμού;
Αν τα συναισθήματα δεν μπορούν να εκτονωθούν ή να ταξινομηθούν από το ίδιο το άτομο και να αφομοιωθούν σε ικανοποιητικό βαθμό, η ένταση που παραμένει από τη μη εκδήλωση των συναισθημάτων βρίσκει διέξοδο σε σωματικά συμπτώματα. Τα συμπτώματα είναι πολλών ειδών με συχνότερα την εφίδρωση, την κινητικότητα του σώματος τον πονοκέφαλο, τον πόνο στο στομάχι ή στο στήθος. Η εσωτερική ένταση που δεν βρίσκει διέξοδο σε μια διανοητική διαδικασία ή σε μια συναισθηματική φόρτιση και παραμένει ως ένταση στον ψυχικό μηχανισμό, τελικά ενεργοποιεί ή επιδεινώνει σωματικές δυσλειτουργίες εφόσον υπάρχει οργανική προδιάθεση.
Υπάρχουν συναισθήματα περισσότερο επιβλαβή;
Ο άνθρωπος είναι περισσότερο άνετος απέναντι στην ευχαρίστηση που παίρνει από τα καλά συναισθήματα και ως εκ τούτου τα αντιμετωπίζει με μεγάλη ψυχραιμία. Η ταχυπαλμία, το σφίξιμο στο στομάχι ή ακόμα μια αναταραχή στην αναπνοή ξεπερνιούνται πολύ γρήγορα όταν νιώθει καλά καθώς η ικανοποίηση που αισθάνεται δεν διαταράσσεται από κανένα φόβο. Το αξιοσημείωτο είναι ότι στη βίωση θετικών συναισθημάτων το σώμα αντιδρά με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που αντιδρά στις αρνητικές καταστάσεις με τη διαφορά όμως ότι οι αντιδράσεις δεν φοβίζουν τον ανθρώπινο οργανισμό. Αντίθετα, όσο περισσότερα άσχημα συναισθήματα υπάρχουν (φόβος, θλίψη, απαισιοδοξία, θυμός, ζήλια) τόσο περισσότερο πιέζεται συναισθηματικά, η ζωή του ατόμου αποκτά κακή ποιότητα και επιπλέον η ψυχολογία του χαρακτηρίζεται από μπλοκάρισμα που το κρατά καθηλωμένο. Αυτή η απογοήτευση σε συνεχή ρυθμό και συνέπεια μέσα στο χρόνο μπορεί να επηρεάσει τη δυνατότητα του οργανισμού να λειτουργεί αποτελεσματικά.
Πώς λειτουργεί η διαδικασία απώθησης συναισθημάτων;
Ο μηχανισμός απώθησης των συναισθημάτων στον άνθρωπο δεν λειτουργεί όπως η εξάτμιση του αυτοκινήτου, δηλαδή τα συναισθήματα δεν απελευθερώνονται συνέχεια, αλλά αποθηκεύονται. Η ανθεκτικότητα, η ανεκτικότητα ή ακόμα και η «χωρητικότητα» της περιοχής όπου κατευθύνονται τα συναισθήματα και τα απωθημένα, έχει για τον κάθε άνθρωπο τα δικά του όρια. Αυτή η πίεση που δημιουργείται πρέπει να διοχετευτεί. Ένας σημαντικός μηχανισμός αποσυμπίεσης είναι τα όνειρα. Ωστόσο, η έντονη πίεση που συσσωρεύεται στο υποσυνείδητο δεν αποσυμπιέζεται ικανοποιητικά από το μηχανισμό των ονείρων. Έτσι, έχουμε τη σωματοποίηση της εσωτερικής πίεσης. Ο μηχανισμός απώθησης έχει όρια και όταν δεν υπάρχει πλέον άλλος χώρος αποθήκευσης η πίεση μεταφέρεται ως ενόχληση ή πόνος σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος.
«Η προσωπική ζωή είναι ο καθοριστικότερος παράγοντας στην εκδήλωση των ψυχοσωματικών προβλημάτων καθώς καλύπτει τις σχέσεις με το άλλο φύλο, με τον εαυτό μας και τους ρόλους μας».
Τι φταίει συνήθως για τις εντάσεις που δημιουργούν μόνιμα προβλήματα;
Η καθημερινή ζωή έχει επισημάνει τρεις «τομείς» όπου αναπτύσσονται εντάσεις: τον επαγγελματικό, τις προσωπικές σχέσεις και τέλος τις κοινωνικές επαφές. Η προσωπική ζωή παίζει τον καθοριστικότερο παράγοντα στην εκδήλωση των ψυχοσωματικών προβλημάτων καθώς καλύπτει όχι μόνο τις σχέσεις με το άλλο φύλο αλλά και τη σχέση με τον εαυτό μας και τους ρόλους που ενσαρκώνουμε καθημερινά: του συζύγου, του πατέρα, της μητέρας, του αδερφού, της αδερφής. Αμέσως μετά έρχεται η επαγγελματική δραστηριότητα οι εργαζόμενοι έχουν περισσότερα κρούσματα ψυχοσωματικών ταραχών απ’ ό,τι οι άνεργοι (άνεργοι για την έρευνα θεωρούνται οι μικρές ηλικίες, οι συνταξιούχοι και τα άτομα που κάνουν επαγγέλματα που δεν έχουν πίεση). Μάλιστα, οι έρευνες δείχνουν πως στα επαγγέλματα που είναι αυτοματοποιημένα και απαιτούν την επανάληψη των ίδιων κινήσεων, υπάρχουν περισσότερες εντάσεις γιατί τα άτομα δεν έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν. Οι κοινωνικές σχέσεις έρχονται στην τρίτη θέση.
Είναι προτιμότερο να εκδηλώνουμε τα συναισθήματα μας;
Η εκδήλωση των συναισθημάτων προκαλεί προσωρινή ανακούφιση. Η αποτελεσματικότερη διαδικασία είναι η διανοητική επεξεργασία των συναισθημάτων. Όταν αυτό αποτύχει -και κυρίως αποτυγχάνει σε άτομα που πάσχουν από κάποια μορφή διαταραχής όπως νεύρωση- τότε η έκφραση των συμπιεσμένων συναισθημάτων είναι η δεύτερη αποτελεσματικότερη λύση.
Ποια είναι η κατάλληλη ιατρική προσέγγιση σ’ αυτές τις περιπτώσεις;
Στην περίπτωση όπου η ψυχοσωματική διαταραχή είναι σε οξεία μορφή αλλά και όταν είναι ήπια η σωματική ενόχληση, δεν αντιμετωπίζεται αρχικά από ψυχολόγο αλλά από παθολόγο για να βοηθήσει άμεσα και να αποκλείσει κάθε πιθανότητα οργανικής προέλευσης. Αν το σύμπτωμα συνεχίζει με σταθερή συχνότητα και ο παθολόγος δεν μπορεί να βρει ικανοποιητική θεραπευτική αγωγή, τότε ο ίδιος ο γιατρός θα συστήσει την επίσκεψη σε ψυχίατρο και ψυχολόγο. Ο ψυχίατρος θα αντιμετωπίσει το σύμπτωμα αποτελεσματικά με φαρμακευτική αγωγή και ο ψυχολόγος την αιτία του προβλήματος ψυχοθεραπευτικά. Η φαρμακευτική αγωγή ανάλογα με την κάθε περίπτωση συστήνει αντικαταθλιπτικά και αγχολυτικά.
Η ψυχοθεραπεία μπορεί να βοηθήσει τον ψυχοσωματικό ασθενή αλλάζοντας του την στάση απέναντι στα καθημερινά προβλήματα της ζωής. Αυτό προϋποθέτει καλύτερη αναγνώριση του προβλήματος από τον ίδιο και συνειδητοποίηση καταπιεσμένων επιθυμιών και συναισθημάτων που δεν εκφράζει εξαιτίας του φόβου. Ο φόβος αυτός απορρέει συνήθως από τον τρόπο που ο ίδιος βλέπει τον εαυτό του μέσα στο κοινωνικό περιβάλλον. Προς χάρη λοιπόν της εικόνας που καλλιεργεί, ζημιώνεται στο επίπεδο της ψυχικής υγείας.
Τι συμβαίνει όταν ο ασθενείς αρνείται το πρόβλημα;
Το άτομο που υποφέρει από ψυχοσωματικές καταστάσεις πράγματι δεν πείθεται εύκολα ότι αυτό που συμβαίνει στο σώμα του έχει ψυχολογικό υπόβαθρο. Έτσι, δεν αναζητά βοήθεια και καταφεύγει στους ειδικούς μόνο όταν τα ψυχοσωματικά συμπτώματα γίνουν έντονα. Οι άνθρωποι προτιμούν να πιστεύουν ότι έχουν κάτι οργανικό γιατί δείχνουν περισσότερη εμπιστοσύνη στη θεραπεία μέσω φαρμάκων και την κλασική αντιμετώπιση του σωματικού συμπτώματος. Είναι πιο ήσυχοι όταν γνωρίζουν ότι έχουν έλκος που οφείλεται σε οργανικά αίτια γιατί πιστεύουν ότι υπάρχουν φάρμακα που το αντιμετωπίζουν 100%, παρά όταν δεχτούν ότι πίσω από το έλκος υπάρχει ψυχολογική εξήγηση. Η άρνηση των ψυχολογικών αιτίων του συμπτώματος είναι ένα είδος αντίστασης του ίδιου του ανθρώπου στο πρόβλημα με συνέπεια το πρόβλημα να οδηγεί τον άνθρωπο στη σκέψη ότι δεν μπορεί να θεραπευτεί και μάλιστα το ίδιο το πρόβλημα αποκτά εσωτερική δύναμη λόγω της συνήθειας του ατόμου να ζει μ’ αυτό και λόγω του φόβου του ατόμου να ζήσει απαλλαγμένος απ’ αυτό. Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες η ψυχοθεραπεία παρουσιάζει δυσκολίες καθώς ο ασθενής δεν είναι πρόθυμος ή συνειδητοποιημένος ώστε να έχει καλή ψυχοθεραπευτική συνεργασία και γι’ αυτό σε πολλούς ασθενείς παρατηρείται παλινδρόμηση.
«Ένα μεμονωμένο γεγονός δεν επηρεάζει το σώμα, εκτός κι αν είναι ισχυρότατης έντασης, δηλαδή το γεγονός να έχει ταυτόχρονα πολλά συγκινησιακά ερεθίσματα που να μην μπορούν να αφομοιωθούν από τον άνθρωπο».
Σε ποιο βαθμό επηρεάζεται το σώμα;
Οι επιπτώσεις στο σώμα κρίνονται συνδυαστικά και προέρχονται από καταστάσεις που επαναλαμβάνονται συνεχώς. Για να επηρεαστεί το ανοσοποιητικό σύστημα ή οποιαδήποτε σωματική λειτουργία, πρέπει τα συναισθηματικά μπλοκαρίσματα, τα αδιέξοδα, οι εσωτερικές εντάσεις, να διαρκούν μέσα μας για αρκετό χρονικό διάστημα. Ένα μεμονωμένο γεγονός δεν επηρεάζει το σώμα, εκτός κι αν είναι ισχυρότατης έντασης, δηλαδή το γεγονός αυτό να έχει ταυτόχρονα πολλά συγκινησιακά ερεθίσματα που να μην μπορούν να αφομοιωθούν διανοητικά από τον άνθρωπο. Μονάχα τότε ένα και μόνο συγκινησιακό γεγονός μπορεί να επηρεάσει άμεσα τις σωματικές λειτουργίες.
Γιατί έχει σημασία η επικοινωνία με τον εαυτό μας;
Η ασπίδα κάθε ανθρώπου για καλή ψυχική υγεία συνοψίζεται στη διαδικασία επικοινωνίας με τον εαυτό του. Τι περιλαμβάνει όμως αυτή η επικοινωνία; Καταρχήν εκείνος που τα πηγαίνει καλά με τον εαυτό του δεν είναι επιθετικός με αυτον. Σε κάθε «παραπάτημα» δεν θέτει τον εαυτό του υπόλογο σε μια «δικαστική» διαδικασία όπου καταδικάζεται, αλλά επιδεικνύει επιείκεια ακόμα και όταν το λάθος είναι δικό του. Επίσης, γνωρίζει τα όριά του, δεν μειώνει την εκτίμηση για τον εαυτό του και δεν συγκρίνει συνέχεια τον εαυτό του μ’ αυτό που θα ήθελε να είναι. Ένα τέτοιο άτομο είναι πιο εύκολο να διαπιστώσει τι πραγματικά του φταίει και να το αντιμετωπίσει αποτελεσματικά.
Ποιες είναι οι ηλικιακές ομάδες που μπορούν να χαρακτηριστούν ως υψηλού κινδύνου για τα ψυχοσωματικά προβλήματα;
Από τα 40 μέχρι τα 50 είναι η πιο ευαίσθητη περίοδος για άντρες και γυναίκες καθώς μεσολαβεί η ανδρόπαυση και η κλιμακτήριος αντίστοιχα που είναι έντονες εσωτερικές μετατροπές. Η αλλαγή που διαπιστώνεται είναι πως ο άνθρωπος αρχίζει και μετρά αντίστροφα και όχι προς τα πάνω. Την τοποθέτηση αυτή την έχουν σχεδόν όλοι οι άνθρωποι και λειτουργεί αρνητικά με αποτέλεσμα να παρατηρούμε σημαντικές αλλαγές στη ζωή τους στην προσπάθεια να αντιμετωπίσουν το άγχος του θανάτου. Βέβαια, όλες οι ηλικίες μπορούν να αναπτύξουν ψυχοσωματικά προβλήματα. Η εμφάνιση τους σχετίζεται με την παιδική ηλικία. Τα βιώματα αυτής της περιόδου είναι καθοριστικά αφού ο τρόπος αντίδρασης και αντιμετώπισης των γεγονότων μαθαίνεται σε εκείνο το στάδιο. Αν το άτομο δεν έμαθε να αφομοιώνει διανοητικά όλα αυτά που του συμβαίνουν, δεν θα μπορέσει εύκολα να αλλάξει στάση.
«Η εμφάνιση των ψυχοσωματικών προβλημάτων σχετίζεται με την παιδική ηλικία… Ο τρόπος αντίδρασης και αντιμετώπισης των γεγονότων μαθαίνεται σε εκείνο το στάδιο».
Είναι οι γυναίκες και σ’ αυτήν την περίπτωση το «ασθενές» φύλο;
Τα συγκινησιακά ερεθίσματα έχουν ξεχωριστή απήχηση σε κάθε άτομο. Κάποια άτομα επηρεάζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από μικρά γεγονότα και αυτό εξαρτάται από τη συναισθηματική ανθεκτικότητα ή ανεκτικότητα του κάθε ατόμου. Έρευνες σε Γαλλία, Ιταλία, Αγγλία, Γερμανία και ΗΠΑ έδειξαν πάντως πως οι γυναίκες ποσοστιαία υποφέρουν περισσότερο. Οι κοινωνικές και επαγγελματικές συνθήκες είναι αυτές που ορίζουν τη διαφορά του ποσοστού.
Μπορούμε να προτείνουμε κάποιους χρυσούς κανόνες για να προλάβουμε την εμφάνιση τέτοιων προβλημάτων;
Ένα άτομο είναι πιο υγιές συναισθηματικά όταν ακολουθεί τους παρακάτω κανόνες:
• Εξωτερίκευση: Είναι ανάγκη του σώματος να εκφράζεται, πρέπει όμως η έκφραση να κινείται σε κοινωνικά αποδεκτά πλαίσια.
• Αισιοδοξία: Το άτομο πρέπει να εισπράττει από κάθε κατάσταση τη θετική ενέργεια από τους γύρω.
•Δραστηριότητες: Να έχει παράλληλες, δραστηριότητες οι οποίες λειτουργούν κατά κάποιον τρόπο ανακουφιστικά. Οι δραστηριότητες (άθληση, χόμπι) πρέπει να αντιπροσωπεύουν τις προσωπικές προτιμήσεις και κλίσεις.
• Κοινωνικός περίγυρος: Να υπάρχουν πρόσωπα με τα οποία να μιλάμε για ό,τι τον απασχολεί.
• Επικοινωνία: Με τον εαυτό του αρχικά και μετά με τα κοντινά του πρόσωπα. Πραγματοποιείται με την ικανότητα του ατόμου να μη βάζει συνεχώς στη θέση του κατηγορουμένου και να ακούει τις ανάγκες και τις επιθυμίες του.
• Ρεαλισμός: Να γνωρίζει ότι υπάρχουν αρκετά πράγματα που πρέπει να αντιμετωπίσει στην πραγματικότητα και άρα δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιέζει και εσωτερικά τον εαυτό του.
Αν η κατάθλιψη και τα συμπτώματα παρατείνονται, επιβάλλεται η επίσκεψη σε παθολόγο ή ψυχολόγο.