του Δρ Πέτρου Τσαντίλα
Προσωπικά δεδομένα: Η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με την πανδημία του κορωνοϊού (Covid-19), για την αντιμετώπιση του οποίου τα περισσότερα κράτη έχουν λάβει έκτακτα υγειονομικά, διοικητικά και αστυνομικά μέτρα. Η Ελλάδα ήταν από τις πρώτες Ευρωπαϊκές χώρες που έλαβε με υγειονομική επιτυχία τέτοια μέτρα, περιορίζοντας ωστόσο βασικές ελευθερίες του ατόμου, όπως οι μετακινήσεις επιτρεπόμενες για αυστηρά προκαθορισμένους λόγους και ο περιορισμός της οικονομικής και επαγγελματικής δραστηριότητας ατόμων και επιχειρήσεων, προκειμένου να διαφυλαχθεί η δημόσια υγεία και η ζωή χιλιάδων ανθρώπων. Επίσης, οι αρμόδιοι κρατικοί φορείς, για την αντιμετώπιση της πανδημίας και τον περιορισμό των κρουσμάτων, προβαίνουν σε μαζική επεξεργασία προσωπικών δεδομένων ειδικών κατηγοριών, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τον Ευρωπαϊκό Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων (GDPR). Αν δεχτούμε ότι η επεξεργασία προσωπικών δεδομένων ασθενών ή πιθανών ασθενών, ο περιορισμός των μετακινήσεων και η παρακολούθηση της υγείας τους επί 14 ημέρες, καθώς και των ανθρώπων με τους οποίους είχαν έρθει σε επαφή (ιχνηλάτηση), εξυπηρετούν πράγματι έναν νόμιμο και θεμιτό σκοπό περιορισμού επέκτασης του ιού στην ευρύτερη κοινότητα (λόγοι δημόσιας υγείας), οφείλουμε παράλληλα να θέσουμε και ορισμένα όρια στην ευρύτατη αυτή επεξεργασία δεδομένων υγείας, τόσο κατ’ έκταση όσο και κατά χρόνο.
Λαμβάνοντας υπόψη την υψηλότατη μεταδοτικότητα του ιού και τον σημαντικό κίνδυνο που ο Covid-19 συνεπάγεται για την υγεία ή ακόμα και τη ζωή ιδίως των ευπαθών ομάδων του πληθυσμού, ελήφθησαν μέτρα περιορισμού και επιτήρησης των ανθρώπων που είτε είχαν ασθενήσει και διαγνωστεί θετικοί είτε είχαν σοβαρή πιθανότητα να έχουν εκτεθεί στον ιό, λόγω της επαφής τους με ασθενείς ή λόγω προέλευσης από περιοχές υψηλής διάδοσης του κορωνοϊού. Η αποτελεσματικότητα των μέτρων που ελήφθησαν αξιολογείται θετικά, καθώς πράγματι στις χώρες που εφαρμόστηκαν έγκαιρα, όπως στην Ελλάδα, περιορίστηκε σημαντικά ο συνολικός αριθμός των κρουσμάτων και των θυμάτων. Η ιχνηλάτηση ωστόσο των ασθενών, των πιθανών ασθενών και όλων των ανθρώπων που ενδεχομένως εκτέθηκαν σε κίνδυνο μόλυνσης από τον κορωνοϊό, είχε ως συνέπεια τον περιορισμό των ελευθεριών και των δικαιωμάτων αυτών των ανθρώπων. Ειδικότερα, κρίθηκε αναγκαίο να υπάρχει καταγραφή και επεξεργασία εκ μέρους των αρμοδίων κρατικών φορέων των προσωπικών δεδομένων σε ολοένα διευρυνόμενο κύκλο προσώπων.Το ερώτημα που μας απασχολεί ασφαλώς είναι μέχρι ποιό σημείο μπορεί να διευρυνθεί, με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας και εξέλιξης των δικτύων, η επεξεργασία των δεδομένων υγείας των πολιτών για την προστασία της δημόσιας υγείας. Επίσης, θα πρέπει να μας απασχολήσει σοβαρά το ζήτημα αν σε περιόδους υγειονομικών κρίσεων υποχωρεί η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων προκειμένου να διαφυλαχθεί η δημόσια υγεία. Κινδυνεύει πράγματι η προστασία των προσωπικών δεδομένων και το ιατρικό απόρρητο εν μέσω πανδημίας; Υπάρχει δυνατότητα ισορροπίας και συγκερασμού -αντί σύγκρουσης- ανάμεσα στη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας και της προστασίας των προσωπικών δεδομένων του ασθενούς;
Η απάντηση σε νομικό επίπεδο δίδεται από την -επίσης Συνταγματική- αρχή της αναλογικότητας, η οποία επιβάλλει την αναζήτηση του ηπιότερου δυνατού μέσου για την εξυπηρέτηση ενός νόμιμου σκοπού, όπως είναι η παρακολούθηση της υγείας, των επαφών και μετακινήσεων ασθενών με κορωνοϊό, με τη μικρότερη ωστόσο προσβολή του δικαιώματος στην προστασία του ιδιωτικού βίου του ατόμου και των προσωπικών του δεδομένων. Υπό συνθήκες παγκόσμιας πανδημίας ορθώς δίδεται προτεραιότητα στην προστασία της ζωής και της υγείας έναντι της προστασίας των προσωπικών δεδομένων, αλλά στο ανάλογο μέτρο. Σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας, σταθμίζεται και αξιολογείται η αναγκαιότητα και η αποτελεσματικότητα των συγκεκριμένων μέτρων: λαμβάνοντας υπόψη τις κατευθυντήριες οδηγίες του ΠΟΥ, τις απόψεις των ειδικών επιστημόνων, καθώς και τα τραγικά αποτελέσματα σε χώρες όπου καθυστέρησε η λήψη μέτρων περιορισμού της διάδοσης του ιού, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι εν προκειμένω πληρούνται τα κριτήρια της καταλληλότητας, της αναγκαιότητας και της strictosensu αναλογίας των μέτρων προς τον επιδιωκόμενο υγειονομικό σκοπό.
Οι περιορισμοί που τίθενται ωστόσο στη μαζική επεξεργασία προσωπικών δεδομένων υγείας εκατομμυρίων πολιτών δεν αφορούν μόνο στο εύρος της επεξεργασίας, αλλά και στον χρονικά όρια αυτής, ιδίως ενόψει της σταδιακής επανόδου στην κανονικότητα. Είναι σαφές ότι ο Covid-19 δεν πρόκειται να εκλείψει για χρονικό διάστημα πολλών μηνών. Η ανάγκη περιορισμού της μετάδοσής του γέννησε διάφορες σκέψεις και τεχνικές προτάσεις για την επεξεργασία δεδομένων υγείας και ιχνηλάτησης των ανθρώπων:με αφορμή την αντιμετώπιση της πανδημίας, επανεμφανίστηκαν προτάσεις για ελέγχους μέσω συστημάτων γεωεντοπισμού (GPS) στα κινητά τηλέφωνα των πολιτών, οι οποίες ορθώς απορρίφθηκαν στις περισσότερες Ευρωπαϊκές χώρες, αλλά εφαρμόστηκαν σε χώρες όπως η Κίνα και το Ισραήλ. Προτάθηκε μάλιστα μια «ηπιότερη» λύση ιχνηλάτησης των θετικών στον κορωνοϊό ατόμων, όχι μέσω συστήματος γεωεντοπισμού, αλλά με τη χρήση ενός ειδικού λογισμικού εγκατεστημένου επίσης στο κινητό τηλέφωνο, το οποίο όμως θα λειτουργεί μέσω Bluetooth και θα καταγράφει όσα τηλέφωνα (χρήστες) πλησίασαν σε απόσταση μικρότερη των δύο μέτρων. Στη δε περίπτωση που κάποιος χρήστης βρεθεί θετικός στον ιό, τότε το ειδικό λογισμικό θα ενημερώνει όσους χρήστες είχαν προσεγγίσει τον ασθενή, προκειμένου να λάβουν και αυτοί με τη σειρά τους μέτρα πρόληψης, ιατρικού ελέγχου κλπ. Η λύση αυτή φάνηκε αρχικά να γίνεται αποδεκτή και από τη Γαλλική Αρχή Προστασίας Δεδομένων (CNIL), υπό τον όρο ότι θα έχει συγκεκριμένη ημερομηνία λήξης που δε θα ξεπεράσει τα χρονικά όρια της πανδημίας.
Αντιλαμβανόμαστε επομένως ότι οι διαχωριστικές γραμμές και τα όρια παρακολούθησης της υγείας των πολιτών είναι δυσδιάκριτα ενόψει των εντυπωσιακών δυνατοτήτων που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία για τον εντοπισμό ανθρώπων και συμπεριφορών, τον έλεγχο συμπτωμάτων, τη λήψη δεδομένων θερμοκρασίας και βιομετρικών στοιχείων εξ αποστάσεως, κλπ. Τα τεχνικά μέσα επεξεργασίας δεδομένων υγείας πρέπει να τεθούν στην εξυπηρέτηση αυστηρά και μόνο της προστασίας της δημόσιας υγείας, εντός του πλαισίου που επιβάλλει η προστασία του ιδιωτικού βίου και των προσωπικών δεδομένων του ατόμου.
*O κος Πέτρος Τσαντίλας είναι διδάκτωρ νομικής – δικηγόρος, τ. Μέλος της Άρχης Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα