Ο κόσμος μας συνδέεται πλέον με τρόπους που ούτε φανταζόμασταν, ούτε και μπορούσαμε ποτέ να προβλέψουμε. Αυτή η διασύνδεση-παγκοσμιοποίηση προσφέρει νέες ευκαιρίες, αλλά εγκυμονεί και νέους κινδύνους στον τομέα της υγείας: μικρόβια, ιοί αναδυόμενες μολυσματικές ασθένειες, τοξικά παράγωγα που διαταράσσουν τη διατροφική αλυσίδα και διατροφικά σκάνδαλα, τα οποία ξεπερνούν τα όρια των χωρών και επηρεάζουν τη δημόσια υγεία και το αίσθημα ασφάλειας των πολιτών. Η αγωνία και οι αντιπαραθέσεις ως προς τους κινδύνους που μας απειλούν κατακλύζουν συνεχώς τα δελτία ειδήσεων, γίνονται πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες και θέμα συζήτησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και επηρεάζουν τη φήμη και τα οικονομικά επιχειρήσεων και οργανισμών. Όμως πολλές απορίες παραμένουν αναπάντητες …
Αποσπάσματα από το βιβλίο της Έφης Σίμου, Ενημέρωση Υψηλού Κινδύνου: ΜΜΕ, Κίνδυνος και Δημόσια Υγεία, Εκδόσεις Επτάλοφος.
Έφη Σίμου- Συγγραφέας του Βιβλίου ‘’ Ενημέρωση Υψηλού Κινδύνου: ΜΜΕ, Κίνδυνος και Δημόσια Υγεία ‘’
Η δύναμη των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης: Σοκ και Δέος
Ήταν Κυριακή 30 Οκτωβρίου 1938. Το ραδιοφωνικό δίκτυο της CBS με αφορμή τη γιορτή του Χάλοουϊν, που είναι γνωστή και ως νύχτα της φάρσας, μετέδιδε αποσπάσματα από τη διασκευή του κλασσικού μυθιστορήματος του Χέρμπετ Τζορτζ Γουέλς «Ο πόλεμος των Κόσμων». Το επιστημονικής φαντασίας μυθιστόρημα, περιγράφει τις περιπέτειες ενός ανώνυμου αφηγητή που διασχίζει τα προάστια του Λονδίνου, καθώς η Αγγλία δέχεται επίθεση από Αρειανούς. Στις 8:00 το βράδυ ο Ορσον Γουέλς ξεκίνησε να μεταδίδει ζωντανά μερικές σκηνές από το έργο: «Επάνω στον πλανήτη Άρη παρατηρούνται αλλεπάλληλες μυστηριώδεις εκρήξεις»…. «Ένας μετεωρόλιθος έπεσε προ ολίγου στη γη». Η μετάδοση έγινε με τέτοιο τρόπο που έκανε 1.000.000 Αμερικανούς ακροατές να φύγουν από τα σπίτια τους, πιστεύοντας ότι η Αμερική πραγματικά δέχονταν επίθεση από Αρειανούς. Επικράτησε πανικός. Ο πανικός ήταν εθνικής εμβέλειας. Ο υπουργός Εσωτερικών έκανε έκκληση στους Αμερικανούς να διατηρήσουν τη ψυχραιμία τους και να εναποθέσουν την πίστη τους στο Θεό. Χιλιάδες άτομα έριξαν ψωμί, κουβέρτες και μωρά στα αυτοκίνητα τους και κινήθηκαν προς τα δυτικά. Η φαντασία συμπλήρωσε τον πανικό. «Γυναίκες και άντρες λιποθυμούσαν, παιδιά και σκυλιά ούρλιαζαν». Η Αστυνομία όρμησε στο στούντιο και σταμάτησε την εκπομπή. Αργότερα το CBS μετάδωσε την είδηση ότι η εκπομπή ήταν φάρσα. Οι ακροατές εξοργίστηκαν, ο Γουέλς υποχρεώθηκε να ζητήσει συγνώμη και η εκπομπή έμεινε στην ιστορία ως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της δύναμης των μέσων μαζικής ενημέρωσης στο να επηρεάζουν τις μάζες.
Οι ειδήσεις από το χώρο της Υγείας. Ήξεις, αφήξεις, ουκ εν πολέμω θνήξεις.
Η ουσία της τεχνολογίας είναι να καθιστά τα πράγματα εύκολα και προσιτά και η ουσία της επιστήμης να αμβλύνει την αγωνία της αβεβαιότητας που εμπεριέχεται στην ματαιότητα της ανθρώπινης φύσης. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης συνεπικουρούμενα από την τεχνολογία, είναι διαμεσολαβητές της εξειδικευμένης επιστημονική γνώσης στο ευρύτερο κοινό, το οποίο ενημερώνεται μέσα από εκλαϊκευμένα άρθρα, εκπομπές και ρεπορτάζ για τις τελευταίες εξελίξεις στην επιστήμη. Η υγεία και κυρίως η διατήρησή της αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ατομικής και κοινωνικής επιδίωξης και εύλογα η παρουσίαση των κινδύνων για την υγεία αποτελεί προσφιλές πεδίο ανταποκρίσεων των ΜΜΕ και παθιασμένο πεδίο αντιπαραθέσεων οργανισμών υγείας, επιστημόνων και εκπροσώπων των μέσων. Είναι γεγονός ότι για τους περισσότερους ανθρώπους η επιστημονική αλήθεια είναι ουσιαστικά αυτό που διαβάζουν στις ιστοσελίδες, στις εφημερίδες ή παρακολουθούν στα δελτία ειδήσεων. Δεν θα αποτελούσε φιλοσοφική αναζήτηση αν έλεγα ότι ο άνθρωπος έχει μέσα του βαθιά ριζωμένο το συναίσθημα του φόβου για το θάνατο και δεν χρήζει ιδιαίτερης επιστημονικής προσέγγισης η διαπίστωση ότι ο φόβος για το θάνατο δίνει ένα κεντρικό και σημαντικό ρόλο στις ειδήσεις που σχετίζονται με αυτόν.
Οι επιστημονικές ανακαλύψεις στον τομέα της ιατρικής έρευνας δίνουν συμβουλές και διέξοδο για το τι πρέπει να κάνουν οι άνθρωποι για να ζήσουν μια υγιή ζωή, που θα απομακρύνει την πιθανότητα του πόνου και του θανάτου για όσο το δυνατό μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Όμως η επιστήμη είναι πολυσύνθετη, περιέχει δύσκολους επιστημονικούς όρους και είναι γεμάτη από αβεβαιότητες και σπανίως προσφέρει σαφείς και ακαριαίες απαντήσεις σχετικά με τον αν κάτι είναι ασφαλές. Επιπλέον δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι ο επιστημονικός κόσμος κατά καιρούς έχει δοκιμαστεί από θέματα επιστημονικής δεοντολογίας, όπως μεθόδευση των αποτελεσμάτων, πλαστά δεδομένα, λογοκλοπή. Ο μέσος άνθρωπος, που παρακολουθεί τις εξελίξεις, νιώθει ανασφάλεια και μπερδεύεται από την αβεβαιότητα των επιστημονικών συμπερασμάτων, ενώ του είναι πρακτικά αδύνατο να οδηγηθεί στα ίδια, με τους επιστήμονες, συμπεράσματα. Όταν τα ΜΜΕ και οι επιστήμονες δίνουν αντιφατικά δεδομένα στο κοινό, τότε αυτό με ποιο κριτήριο θα επιλέξει ποιον να πιστέψει;
Η αλληλεπίδραση των ΜΜΕ με την Υγεία: Αρχή Σοφίας Φόβος Κυρίου
Τα ιατρικά νέα γίνονται όλο και «εντυπωσιακότερα» και πολλές φορές προκαλούν πανικό και αγωνία. Μέσα στη ρουτίνα της καθημερινής ειδησεογραφίας και τη συναισθηματική καπηλεία που υπαγορεύει η ίδια η φύση των ΜΜΕ το ξέσπασμα αναρίθμητων κινδύνων οι οποίοι απειλούν την ανθρώπινη ύπαρξη δεν έχει προηγούμενο και ο φόβος χρησιμοποιείται με πολλούς και δημιουργικούς τρόπους. Στο παρελθόν ο φόβος ήταν ο βράχος πάνω στον οποίο πολλές εκκλησίες έχτισαν την παντοδυναμία τους, γεγονός που τεκμηριώνεται βιβλιογραφικά και στη Βίβλο, η οποία χαρακτηριστικά αναφέρει: «Αρχή Σοφίας Φόβος Κυρίου». Σήμερα ο φόβος είναι το προϊόν που το ιερατείο μεγάλων επιχειρηματικών κολοσσών χτίζει την αυτοκρατορία του και οι πολιτικές του φόβου είναι μέρος αυτής της διαδικασίας. Είναι μια διαδικασία που περιλαμβάνει τα ΜΜΕ επειδή στο σύγχρονο κόσμο γνωρίζουμε πολύ λίγα από την άμεση εμπειρία μας και χωρίς τη συμβολή των ΜΜΕ. Ο παράγοντας κίνδυνος έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας ιστορίας, που μπορεί να γίνει πρωτοσέλιδο τρομοκρατώντας παράλληλα το κοινό. Ο συνδυασμός του κινδύνου με τη συνομωσιολογία φέρνει ακροαματικότητα, τηλεθέαση, κάνει τους διαδικτυακούς τόπους δημοφιλείς, πουλά φύλα και τελικά φέρνει διαφημίσεις και κέρδη για τους οργανισμούς των ΜΜΕ. Κάποια στατιστικά στοιχεία είναι αποκαλυπτικά: στις 11/9/2001 περίπου 3.000 άνθρωποι πέθαναν από τις τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου της Νέας Υόρκης, την ίδια ημέρα περίπου 2.400 άτομα πέθαναν από λιμό ενώ 6.020 παιδιά πέθαναν από διάρροια και άλλα 2.700 από ιλαρά. Ο θάνατος αυτών των 11.120 ανθρώπων παρέμεινε αόρατος για τον κόσμο και αξιολογήθηκε ως μη άξιος αναφοράς από τα ΜΜΕ. Η επικοινωνία κινδύνου την τελευταία δεκαετία και ιδιαίτερα μετά τα γεγονότα της 9/11 έχει γίνει συνώνυμη του τρόμου, εξυπηρετώντας την ανάγκη της δυτικής κοινωνίας να προστατευτεί από έναν κίνδυνο. Με αυτόν τον τρόπο, το κράτος μπορεί και επιτυγχάνει τον καλύτερο έλεγχο των πολιτών και παράλληλα μπορεί ευκολότερα να καθιερώσει μέτρα, που παραβιάζουν τις προσωπικές ελευθερίες, αλλά ενισχύουν την επιτήρηση και την ασφάλεια.
Η αντίληψη μας για την υγεία
Από τα παιδικά μας χρόνια αντλούμε πολλές γνώσεις σχετικά με τις ασθένειες, τόσο από αυτά που βλέπουμε γύρω μας, όσο και από τις εξηγήσεις που μας παρέχουν οι μεγαλύτεροι: “όταν βήχεις και έχεις πυρετό πρέπει να μείνεις στο κρεβάτι, να καλέσεις τον γιατρό και να πάρεις αντιβιοτικά”. Η έννοια της ασθένειας έχει περάσει από διάφορα στάδια και ο άνθρωπος έχει δώσει διαφορετικές ερμηνείες στην προσωπική του ασθένεια, την οποία ανάλογα με το φιλοσοφικό του σύστημα και την ικανότητα ορθολογικής ερμηνείας ή μη των γεγονότων τη συνέλαβε ως δυσαρμονία, ατυχία, δοκιμασία, πεπρωμένο, αμαρτία, εισαγωγή μικροβίων στον οργανισμό, επίδραση εξωγενών περιβαλλοντικών παραγόντων, ατυχές φυσικό συμβάν, διαταραχή της ισορροπίας του οργανισμού και αυτή η αντίληψη του, επηρέασε τον τρόπο συμπεριφοράς του αρρώστου απέναντι στον εαυτό του και την σχέση του με την ανάρρωση και τους γιατρούς. Η ιατρικοποίηση των πολλαπλών εκφάνσεων της κοινωνικής ζωής και του σύγχρονου τρόπου ζωής, όπως αυτή συστηματικά διοχετεύεται μέσω των ΜΜΕ αποτελεί ένα νέο “ηθικό φίλτρο” των δυτικών κοινωνιών. Στις δυτικές κοινωνίες οι σύγχρονες μάστιγες των ναρκωτικών, της παχυσαρκίας, του αλκοόλ, του καπνίσματος, των νοσημάτων που μεταδίδονται από “ανθυγιεινές”, σεξουαλικές πρακτικές, η κατάθλιψη, ακόμα και η επαναστατικότητα που μπορεί να υποβόσκει μέσα σε κάθε υγιή άνθρωπο, ή ο πόνος και η αγωνία που του προκαλεί η συναισθηματική χροιά της ύπαρξης του, έχουν αντικαταστήσει τα 7 θανάσιμα αμαρτήματα, τα οποία ο χριστιανός συγγραφέας και άνθρωπος του θεού Θωμάς Ακινάτης περιέγραψε για λογαριασμό της καθολικής εκκλησίας, ως τα πιο σοβαρά και για τα οποία οι άνθρωποι θα έπρεπε να τιμωρούνται με τον αυστηρότερο τρόπο. Σήμερα ακόμα και η αγωνία και το άγχος για την καθημερινή επιβίωση, εμφανίζεται ως ασθένεια και πρόβλημα δημόσιας υγείας που απαιτεί ιατρική θεραπεία. Όμως θα πρέπει πάντα να θυμόμαστε ότι η ασθένεια είναι ένα ατομικό και όχι συλλογικό γεγονός, συμβαίνει στα άτομα, παρόλο που οι στατιστικές μας παραπλανούν, παρουσιάζοντας την στα σύνολα και όταν θελήσουμε να αθροίσουμε την παχυσαρκία, με το κάπνισμα και το αλκοόλ είναι σίγουρο ότι σε πολλές περιπτώσεις το άθροισμα δεν θα είναι καρκίνος.
Τα ερωτήματα
- Ποια η αλήθεια για τις επιδημίες, τα εμβόλια, τα διατροφικά σκάνδαλα, το κάπνισμα και την παχυσαρκία;
- Σε ποιό βαθμό οι πληροφορίες που λαμβάνουμε σε θέματα υγείας είναι αντικειμενικές και όχι αποτέλεσμα συστηματικής καθοδήγησης της κοινής γνώμης, στο πλαίσιο προώθησης μιας κοινωνίας κινδύνου;
- Τα εργαλεία κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία έχουν γίνει αποδεκτά με ενθουσιασμό, ως μέσα άμεσης, συμμετοχικής δημοκρατίας μπορεί να σημάνουν τον «εκδημοκρατισμό» ή την «αποσύνθεση» της δημόσιας σφαίρας;
- Τι αντίκτυπο έχουν οι κακές στρατηγικές επικοινωνίας στα οικονομικά και στη φήμη ενός οργανισμού ή μιας εταιρείας;
- Ποια είναι τα εμπόδια για μια επιτυχημένη επικοινωνία και πώς μπορούμε να τα περιορίσουμε;
Οι απαντήσεις σε ένα βιβλίο 600 σελίδων
Στις επιδημιολογικές μετρήσεις και στις δημοσκοπήσεις ακροαματικότητας, τηλεθέασης και επισκεψιμότητας ερμηνεύονται οι μέσοι όροι και εξαλείφονται τα άκρα, δεν εξαλείφονται όμως οι ακρότητες που θάβουν κάτω από ένα σωρό άχρηστων πληροφοριών τις αξίες που είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε και κυρίως να καλλιεργούμε σε ατομικό επίπεδο. Σε έναν κόσμο πολλαπλών διόδων ενημέρωσης και επικοινωνίας, τα άτομα προσλαμβάνουν ένα μεγάλο αριθμό πληροφοριών, τόσο μεγάλο που τα μυαλά τους γεμίζουν με ασυνάρτητα, ασυντόνιστα, άσκοπα δεδομένα που δεν μπορούν να καταχωρήσουν, καταλάβουν ή θυμηθούν. Η ροή των πληροφοριών λειτουργεί όπως και η ροή του αίματος. Κατά την κυκλοφορία του αίματος σε ένα οργανισμό εισέρχονται και ανεπιθύμητες ή βλαβερές ουσίες στο νεφρικό σύστημα, οι οποίες ευτυχώς κατόπιν θα αποβληθούν από το σώμα μέσω των εκκρίσεων. Ο οργανισμός θα προσπαθήσει αρχικά και σε συνειδητό επίπεδο να αποφύγει τη λήψη αυτών των βλαβερών ουσιών, αλλά δεν μπορεί να το κάνει πλήρως και θα επιτρέψει σε ένα ποσοστό από αυτές να εισέλθουν εντός του. Κατά την κυκλοφορία της πληροφορίας στον εγκέφαλο ο οργανισμός θα πρέπει σε ένα συνειδητό επίπεδο να αποφύγει την παραπληροφόρηση, να φιλτράρει και να κρατήσει εκείνες τις πληροφορίες που τις κρίσιμες ώρες των αποφάσεων θα διευκολύνουν την ψυχρή διαύγεια των λογισμών του και τις αποφάσεις του.
Το βιβλίο, Ενημέρωση Υψηλού Κινδύνου: ΜΜΕ, Κίνδυνος και Δημόσια Υγεία αναλύοντας τον τρόπο με τον οποίο σημαντικά θέματα για την υγεία όπως οι ιοί, οι επιδημίες, τα εμβόλια, το κάπνισμα, το αλκοόλ, τα ναρκωτικά, η παχυσαρκία παρουσιάζονται στα ΜΜΕ, επιχειρεί να εφοδιάσει τον αναγνώστη με πληροφορίες που θα ενδυναμώσουν τα γνωσιακά του αισθητήρια, θα ενισχύσουν τα κριτήρια επιλογής και ερμηνείας πληροφοριών και θα τον βοηθήσουν να περιηγηθεί με ασφάλεια στον πολυδαίδαλο κόσμο των ΜΜΕ, αποφεύγοντας την παραπληροφόρηση, τον εντυπωσιασμό, τη δραματικότητα και τη χειραγώγηση. Το βιβλίο αυτό παραδίδεται στο αναγνωστικό κοινό, που δεν είναι μόνο οι εξειδικευμένοι επιστήμονες και οι δημοσιογράφοι, κυρίως παραδίδεται στο σκεπτόμενο άνθρωπο που θέλει να έχει τη δική του άποψη για τα πράγματα, που αρέσκεται να αποφασίζει συνειδητά, που κυνηγά την πληροφορία μέχρι την αποκάλυψη όλης ή λίγης αλήθειας και που έχει κρατήσει μια μικρή γωνία μέσα στο εγκέφαλο του για να σκέφτεται και από μόνος του.
Αποσπάσματα από το βιβλίο της Έφης Σίμου, Ενημέρωση Υψηλού Κινδύνου: ΜΜΕ, Κίνδυνος και Δημόσια Υγεία, Εκδόσεις Επτάλοφος.
Η Έφη Σίμου είναι διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών και έχει μεταπτυχιακές σπουδές στην Επιδημιολογία και την Εκπαίδευση Ενηλίκων και βασικές σπουδές στην Επικοινωνία και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, καθώς και στη Δημόσια και Κοινοτική Υγεία. Εργάζεται στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας όπου και διδάσκει το μάθημα ΜΜΕ και Δημόσια Υγεία. Έχει επίσης διδάξει (3.500 εκπαιδευτικές ώρες) δημόσια υγεία, επιδημιολογία και μεθοδολογία έρευνας σε κέντρα εκπαιδευτικής κατάρτισης. Έχει διατελέσει πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής σε δύο συνέδρια με θέμα την επικοινωνία υγείας και την επικοινωνιακή διαχείριση κρίσεων υγείας.
Γράφει περί δεικτών υγείας, δημόσιας υγείας, ταξιδιωτικής ιατρικής, υγείας των γυναικών, οικονομικής κρίσης και κυρίως για το ρόλο που διαδραματίζουν τα ΜΜΕ στην διάχυση της επιστημονικής γνώσης. Είναι επίσης συγγραφέας και συντονίστρια του πρώτου στην υγειονομική ιστορία της χώρας Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τη Δημόσια Υγεία. Όταν δεν γράφει, της αρέσει να φωτογραφίζει και να ταξιδεύει.